Page 102 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

LINGVOKULTUROLOGIYA TILNING MADANIY FENOMENI SIFATIDA

Ahmedova Odinaxon Abdullajon qizi,
Andijon davlat universiteti o‗qituvchisi,

Kalit so‟zlar: lingvokulturologiya, lingvokulturema, madaniyat, antroposentrizm, fenomen,
lingvokulturologik tahlil, paradigma, moddiy va ma‘naviy madaniyat.

XX asrning 90 – yillarida tilshunoslik tarkibi sifatida mazkur jarayonni zamonaviy
bilan ma‘daniyatshunoslik orasida yangi fan nufuzli madaniy ustuvorliklarga
sohasi, lingvokulturologiya (lingvomadani- (umuminsoniy me‘yorlar va qadryatlar)
yatshunoslik) paydo bo‘ldi. U qaratilgan tizimli metodlar yordamida aks
tilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatida ettiradi‖, - deb ko‘rsatadi. Ushbu
tan olindi. Lingvokulturologiyaning tushunchalarning o‘zaro farqli jihatlarini
shakllanishi haqida deyarli barcha professor O‘. Yusupov quydagicha izohlaydi.
tadqiqotchilar ushbu nazaryaning ildizi V. fon ―Lingvokulturema - o‘z semantikasida
Gumboldtga borib taqalishini ta‘kidlaydilar. (ma‘nosida) madaniyatning biror bo‘lagini
Lingvokulturologiya sohasida jiddiy aks ettiruvchi til yoki nutq birligi.
tadqiqotlar yaratgan V.A. Maslova ushbu Lingvokulturemalarga madaniyatning
sohaning rivojini 3 bosqichga ajratadi: biror bo‘lagini aks ettiruvchi so‘zlar,
1) fan shakllanishiga turtki bo‘lgan frazeologik birliklar, so‘z birikmalari, gaplar,
dastlabki tadqiqotlarning yaratilishi (V. Fon paremiyalar, murakkab sintaktik butunliklar,
Gumboldt, E.Benvnist, L.Vaysgerber, A.A. matnlar va hokazolar kiradi. Lingvokulturema
Potebnya, E.Sepir) kabi tilshunoslarning mazmun va ifoda planiga ega, ifoda plani
ishlari ); yuqorida ko‘rsatilgan birliklar, mazmun
2) lingvokulturologiyaning alohida soha planini esa o‘sha birliklarning semantikasi
sifatida ajratilishi; tashkil qiladi. Demak, lingvokulturema
3) lingvokulturologiyaning rivojlanish kontseptdan o‘zining mazmun va ifoda
bosqichi; planiga ega bo‘lishi bilan farq qiladi,
XXI asr boshiga kelib lingvokulturologiya uchun xalq madaniyatini
lingvokulturologiya dunyo tilshunosligidagi lisoniy ko‘rinishda namoyon etish asosiy
yetakchi yo‘nalishlardan biriga aylanib vazifa hisoblanadi. Uningcha,
ulgurdi. Lingvokulturologiya tilni madaniy ―lingvokulturema‖ tushunchasi qiyosiy
fenomeni sifatida o‘rganuvchi fan bo‘lib, tilshunoslik uchun foydali, ―zero til –
o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan til va madaniyat madaniy fakt, biz meros qilib oladigan
uning predmetini tashkil etadi. Jumladan, madaniyatning tarkibiy qismi va ayni paytda
V.N. Teliya bu haqida shunday yozadi: qurol hamdir. Xalq madaniyati til orqali
―Lingvokulturologiya inson omiliga, verballashadi, aynan til madaniyatining
aniqrog‘i insondagi madaniy omilni tadqiq tayanch, asosiy tushunchalarini harakatga
etuvchi fandir. Bu esa shuni bildiradiki, keltiradi va ularni belgilar ko‘rinishida, ya‘ni
lingvokulturologiya markazi madaniyat so‘zlar vositasida ifoda etadi‖ [4.15].
fenomeni bo‘lgan inson to‘g‘risidagi Agar madaniyatshunoslik insonning
antropologik paradigmaga xos bo‘lgan tabiat, jamiyat, san‘at, tarix va boshqa
yutuqlar majmuasidir‖ [3.222] ijtimoiy va madaniy borliq sohalarida o‘z-
V.V.Vorobyev ―lingvokulturologiya – o‘zini anglash xususiyatini o‘rgansa,
sintezlovchi toifadagi kompleks ilm sohasi tilshunoslik tilda dunyo lisoniy manzarasining
bo‘lib, u madaniyat va til o‘rtasidagi o‘zaro mental modellari sifatida aks etuvchi
aloqalar va ta‘sirlashuvlarni o‘rganadi. Bu dunyoqarashni o‘rganadi.
jarayonni yagona lisoniy va nolisoniy Lingvokulturologiyaning asosiy tadqiqot
(madaniy) mazmunga ega birliklarning yaxlit predmeti esa doimiy o‘zaro ta‘sirlashish

101