Page 103 - 2-сон 2019 йил
P. 103
Хорижий филология №2, 2019 йил
holatida bo‘lgan ham til, ham madaniyat madaniyat durdonalari inson aqliy va
hisoblanadi. jismoniy mehnati sintezi asosida yuzaga
―Madaniyat‖ lotincha ―Colere‖ keladi. Ma‘naviy ma‘daniyat voqealikni
so‘zidan olingan bo‘lib, ―ishlov berish, badiiy aks ettirish va o‘zlashtirish
tarbiyalash, rivojlanish, hurmat qilish, ibodat‖ vositasidir. Moddiy madaniyat dunyo va
ma‘nolarini anglatadi. XVIII asrdan boshlab insonlarning moddiy hayot sharoitlari bilan,
―madaniyat‖ atamasi inson faoliyatining ma‘naviy madaniyat esa urf-odat, rasm-
mahsuli bo‘lgan barcha narsalarga nisbatan rusm, an‘ana, marosim va milliy qadriyatlar
qo‘llanila boshlagan. Bu ma‘nolarning bilan chambarchars bog‘liqdir.
barchasi ―madaniyat‖ so‘zining Madaniyat qanchalik chuqur va
qo‘llanilishida saqlanib qolgan, ammo aslida tafsilotlari bilan o‘rganilsa, uning inson
bu so‘z ―insonning tabiatiga maqsadli ta‘siri, fikrlashi bilan bog‘liq ekanligi yakdil
tabiatning inson manfaatlari uchun seziladi. Shunday ekan, inson ko‘z o‘ngida
o‘zgartirilishi , ya‘ni yerga ishlov berilishi‖ aks etgan voqea-hodisalarni madanyati orqali
(qishloq xo‘jalik madanyati) degan ma‘noni ongiga singdirishga hamisha intiladi.
anglatgan. Keyinchalik ―madaniyat‖ atamasi Ma‘lumki, insonlar ma‘lum bir ijtimoiy-
bilimdon, marifatli, yuksak tarbiyali iqtisodiy tuzumda yashaydilar, u yoki bu
insonlarni tariflashda ham ishlatila boshlagan. milliy tilda so‘zlashadilar va ular muayyan
Hozirga kelib ―madaniyat‖ atamasining fan va milliy ma‘naviyat va madaniyatga ega. Milliy
amaliyotning turli sohalarida 500 dan ortiq ma‘naviyat, uni ro‘yobga chiqishida muhim
variantda ishlatilishi ma‘lum [6. 1-2]. o‘rin tutadigan til madaniyati va nutq
Mualliflarning madaniyatga bergan ma‘naviyatining o‘ziga xos xususiyatlari
ta‘riflari umumlashtirilsa, madaniyatga butun insonlarning lisoniy kognitiv faoliyatida o‘z
tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat aksini topadi. Masalan, stol ustidagi biror
tomononidan yaratilgan va yaratilayotgan narsani yerga tushib ketishidagi emotsional
barcha moddiy va ma‘naviy boyliklar holatni ingliz ayoli ―Oaps‖, nemis ayoli
yig‘indisi‖ deb ta‘rif berish mumkin. Shunga ―Mein Got!‖, rus ayoli ―Боже мой!‖, o‘zbek
asosan madaniyatning ikki turi farqlanadi: 1) ayoli esa ―Voy, o‘lay‖ tarzlarida ifodalaydi.
moddiy madaniyat; 2) ma‘naviy madaniyat; Turli millatlarga mansub bo‘lgan ayollar til
Moddiy madaniyat inson faoliyati tufayli madaniyati va nutq ma‘naviyatini qiyosiy
yaratilgan ―ikkinchi tabiat‖, ya‘ni ishlab tahlil qilish imkonini beruvchi ushbu
chiqarilish vositalari, mehnat qurollari, misoldan ko‘rinib turganidek, to‘saddan sodir
mehnat ko‘nikmalari, shuningdek, ishlab bo‘lgan his – hayajonni ifodalashda hech
chiqarish jarayonida yaratilgan hayot uchun qanday lug‘aviy ma‘noga ega bo‘lmagan
hizmat qiladigan barcha boyliklarni anglatadi. ―Oaps!‖ undov so‘zidan, nemis va rus ayollari
Ma‘naviy madaniyatning qamrovi behad o‘z ajdodlarining til madaniyati va nutq
keng bo‘lib, u ijtimoiy ongning barcha ma‘naviyatiga amal qilgan holda Allohni rozi
shakllari, ya‘ni falsafiy, ilmiy, huquqiy, qiladigan ―Mein Got‖, ―Боже мой‖
axloqiy, estetik, diniy qarashlar, maorif, so‘zlaridan foydalanadilar. O‘zbek ayoli esa
ta‘lim-tarbiya, maktab, o‘rta va oliy ta‘lim, bunday holda salbiy ma‘noga ega bo‘lgan
fan, madaniyat muassasalari, ommaviy ―Voy, o‘lay!‖ so‘zlarini ishlatadi.
axborot vositalari, san‘at, xalq ma‘naviy Insonning hayot kechirishida kerakli
ijodiyotning barcha turlarini qamrab oladi. predmetlar hamda yuzaga keladigan voqea-
Moddiy va ma‘naviy madaniyat bir biri bilan hodisalarni madaniyat vositasi deb fikr yuritsa
uzviy bog‘liq bo‘lib, biri ikkinchisini ham bo‘ladi. Masalan, quyoshni yoki oyni
to‘ldiradi. Masalan, moddiy boylikning biror madaniyatga kiritish bir tomomdan mumkin
turini inson aql-zakovatisiz, tafakkurisiz, emasdek ko‘rinadi. Ammo barcha xalqlar
aqliy mehnatisiz yaratib va takomillashtirib madaniyatida ushbu tushunchalarning mavjud
bo‘lmaydi. Demak, moddiy madaniyatni ekanligi ma‘lum. Lekin ba‘zi salqin ob-havo
barpo etish zamirida ma‘naviy madaniyat ham sharoitida yashovchi Yevropa xalqlari
yotadi. Har qanday moddiy va ma‘naviy (slavyanlar va germanlar) quyoshni issiqlik,
102
