Page 101 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

мулоҳазаларни қиѐсий умумлаштирмасдан вазифанинг қандай амалга ошиши
туриб, назарий хулосага етишишнинг ўзи масаласи ҳозиргача ―қоронғи‖ бўлиб
қийин масала. Ахир, алоҳида турибди. Фикримча, ушбу тузилмалар
ҳодисаларнинг каузал (сабабий) когнитив жиҳатдан шахсий (индивидуал)
муносабатларини аниқлаш, яккани ва жамоавий ижтимоий тажриба
умумийлик қамровида кўриш фан ўртасидаги алоқани зоҳирлайди. Шунга
методологиясининг муҳим талаби, нисбатан уларни мулоқот адресати, жамоа
қолаверса, диалектиканинг асосий (гуруҳ) аъзолари ўртасидаги
қонуниятларидандир. Тилшунослик муносабатларни у ѐки бу шароитда
соҳасидаги фундаментал илмий тартиблаштириш ва бошқариш имконини
тадқиқотларни янада чуқурлаштириш ва берадиган восита сифатида талқин
кўламини кенгайтириш айнан шу йўсинда қилганимиз маъқулдир, балки.
кечиши зарур. Тузилмаларнинг феъл (предикат) қисми
Тилнинг алоқа воситаси эканлигини эса кўп қаватли семантик занжирнинг
ҳеч ким инкор этмаса керак, бироқ денотатив, рефентив, мантиқий,
тилнинг жамиятда бажарадиган вазифаси грамматик, синтактик муносабатларни ва
бунинг билан чекланмайди, зеро у ментал турли боғламларни акс эттирувчи ҳамда
ҳодиса сифатида инсоннинг оламни идрок уларни ўзаро тобелантирувчи тафаккур
этиш фаолиятида тўплаган билимини (когнитив) тугунлари хизматини ўтайди.
шартли равишда белгилаш Ушбу тугунларни лисоний
(кодлаштириш), уни сақлаш, мулоқот воқелантиришга мойил механизмлар турли
шароитида қайта воқелантириш каби кўринишга эга. Улар қаторига, жумладан,
вазифалардан ҳоли эмас. Тилнинг феъл лексемасининг маъно тузилиши, сўз
воситачилик вазифаси эса икки томонлама ясовчи моделлар, валентликни
муносабат муҳитида намоѐн бўлади ва бу фаоллаштирувчи омиллар, семантик-
муҳитда мулоқотдошлар муносабати, синтактик қуршов кабилар киради.
уларнинг етакчилик роли алмашиб туриши Гап ва бошқа нутқий тузилмалар
мумкинлиги боис, тенг ҳуқуқли, ўзаро номинатив-коммуникатив вазифасига
боғлиқ йўналишни олади. Тил келадиган бўлсак, бу вазифа асосан
ҳодисасининг айнан шу жиҳатлари оламнинг лисоний ва концептуал қиѐфаси
тадқиқи лисоний бирликлар таҳлили ва ўртасидаги алоқани таъминлашдан иборат
талқинига тамоман янгича руҳ бахшида эканлигини исботловчи далилларни
этди, ҳамда уларнинг функционал- тўплашнинг пайти келди. Адресант
коммуникатив моҳиятини тўла-тўкис фойдаланаѐтган коммуникатив-прагматик
тасвирлаш имконини яратмоқда. Бундай омиллар таъсирида лисоний бирликлар
ѐндашув истиқболида, масалан, ижтимоий намуналар, стереотипларга
синтаксиснинг марказий бирлиги бўлган мурожаат қилиш воситасига айланади.
гап ва бошқа нутқий бирликларнинг Ушбу вазифанинг ижроси ҳеч қандай
когнитив табиати, уларнинг прагматик нутқий акт мазмунига, коммуникация
заҳирасини тавсифлашга йўл очилишига шакли, нутқий тузилма тури тобе эмас, у
умид қилишга ҳақлимиз. Хусусан, гап вазифадаги ўзгаришлар, янгиланишлар
лисон ва тафаккур фаолияти муҳити таъсирида ҳосил бўлади.
омухталашувида юзага келадиган тузилма Кўринадики, гап таҳлилида тор
эканлиги кўп бора таъкидланган. Лисоний маънодаги синтактик доирадан чиқиш ва
фаолият замирида кечадиган синтактик ушбу ҳодисанинг дискурсив-прагматик
амаллар феълнинг синтактик валентлиги табиатини ўрганиш лингвистик
доирасида воқеланишини қарийб барча тадқиқотларни янги поғонага олиб чиқди.
тилшунослар эътироф этадилар Қувонарлиси, мамлакатимиз
(вербоцентризм ғояси), лекин когнитив тилшунослари бу борада дастлабки

100