Page 103 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

топдирувчи, ривожлантирувчи бирлик сифатида фарқлаш даркор. Пропозиция
вазифасини ўтайдилар. Масалан, сиѐсатга аслида нарса-ҳодиса ҳақидаги фикр,
оид дискурс одатда ―ҳукумат‖, ―сиѐсатчи‖ ҳукмнинг муқобили, ифодаси.
каби концептлар атрофида ривожланса, Тушунчалар – концепт қандайдир умумий
диний мулоқотда эса ―худо‖, ―иймон‖ каби категориялар бўлиб, улар воситасида
тушунчалар етакчилик қилади (қиѐсланг: пропозиция шаклланади ва тажриба-
Шейгал, 2004; Бобырева, 2007; Чесноков, фаолият идрок этилади. Масалан, китоб,
2008). стол, устида, турмоқ каби маълум
Тўғри, лингвомаданиятшунослик ва тушунчаларнинг номланиши (иккита
когнитив тилшуносликни бир-бирига предмет, бир ҳолат, бир муносабат) бўлиб,
қориштириб юбориш ҳам унчалик маъқул Китоб столнинг устида турибди
эмас, зотан ушбу соҳаларнинг тузилмаси эса, бир предметнинг иккинчи
биринчисида жамоа (аниқроғи -этнос) предметга нисбатан муносабати (жой
биринчи ўринда туради, яъни тадқиқ олиши) ҳақидаги пропозициянинг
концепт ҳақидаги жамоа тасаввурига қараб номланишидир. Пропозициянинг яна бир
йўл олса, иккинчисида эса, аксинча, хусусияти у олдиндан хотирада
индивид онгида шаклланган концептнинг сақланаѐтган бўлиши ѐки янгидан
жамоа онгида ѐки миллий маданиятда шаклланиши, ўзлаштирилиши мумкин.
қандай вазифа бажаришига эътибор Ҳар ҳолда, юқорида эслатилган икки
берилади. Бошқача изоҳлайдиган бўлсак, турдаги билим чамбарчас боғлиқ, улар
лингвокогнитив тадқиқотлар типологик бири-иккинчисини тўлдириб, шарҳлаб
хусусиятга эга бўлиб, уларда олам ҳақида келади. Пропозиция тушунчаларни ўзаро
ментал тасаввурлар шаклланишининг боғлайди ва уларга мазмун бағишлайди.
умумий қонуниятларини аниқлаш мақсади Жумладан, ―қуш‖ тушунчасининг
устуворлик қилса, мазмунга эга бўлиши ва бошқаларидан
лингвомаданиятшуносликда ментал фарқланиши унинг ―қушлар учади‖
бирликларнинг хусусий, алоҳида пропозицияси таркибида пайдо бўлиши
белгилари ўрганилиб, маълум турдаги билан изоҳланади. Қисқаси, инсоннинг
концептларнинг семантик кўрсаткичлари олам ҳақидаги билим заҳираси тушунчалар
тавсифланади (қиѐсланг: Карасик, 2004: 7). чексиз занжирининг пропозициялар билан
Аммо, кўрсатилган фарқларнинг нақадар муносабати замирида яралади (Hudson,
арзимас даражада эканлиги яққол кўзга 1995; Weischedel, 1994).
ташланиб турибди, чунки юқорида Равшанки, ―билим‖ ҳодисасининг
эслатилган учлик ва тўртлик занжирлари лисоний тафаккур фаолиятидаги ўрнини
тугунларини бир-биридан ажратиш ўта аниқлаш фанимизнинг истиқболдаги
мушкулдир: маданият лисоний тафаккур муҳим вазифаларидандир. Билим, ўз
шароитида ва лисоний шакл танловида ўз навбатида, пропозиция ва турлича –
таъсирини сақлайди. Шаклу шамойил ва концептлардан иборат бўлиши айтилади,
мазмун ҳамоҳанглиги, уйғунлигини излаш бироқ уларнинг айримлари тўлиғича
– лисон ҳақидаги фаннинг асосий маданиятга оид бўлиб, бошқалари эса,
вазифаларидан бири бўлиб қолаверади. индивидга хос эканлиги ҳам қайд этиб
Муаммо бошқачароқ, лисоний турилади. Бинобарин, ―Колумб Амеркани
фаолият инсон онгида мавжуд бўлган ва кашф этган‖ ва ―Беруний Американи кашф
эгалланаѐтган (идрок жараѐнида) билим этган‖ каби пропозициялар тўлиғича
асосида кечади. Бу барча тил соҳиблари маданий билимга хос ҳукмлардир. Шунинг
учун умумий ҳол, аммо билимларнинг билан биргаликда, биз кундалик ҳаѐтда
табиати ва манбаси бир хил бўлиши гумон. қўллайдиган пропозиция ва тушунчалар
Даставвал пропозиция ва тушунча мавжудки, уларнинг юзага келиши доимо
(концепт)ни алоҳида билим турлари маданиятга оид билимга тобе эмас ва шу

102