Page 58 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

АТОЙИ ЛИРИКАСИДА БАДИИЙ ОБРАЗ ВА ДЕТАЛЛАР
ТАЛҚИНИ

ҚобиловУсмон,
CамДУ доценти

Калит сўзлар: Истиқлол, мумтоз шеърият, Атойи лирикаси, ғазал жанри, бадиий
образ, рамз, мажоз, шеърий санъат, нубувват, адабий анъана, бадиий тасвир.

ХV асрнинг биринчи ярмига келиб сиймо бадиий образини Атойи қадар кенг
туркий – ўзбек тилида мумтоз шеърият тасвирлаган шоир ҳам учрамайди. Бу,
шиддат билан тараққий эта борди. Бу фикримизча, бир томондан Юсуф тимсоли
бадиий тафаккур оламида Навоийдек буюк бошқа шу типли образларга кўра шеърий
феномен пайдо бўлаѐтганидан дарак ҳам услуб оҳанггига мослиги ва иккинчи
эди. Ушбу давр ўзбек адабиѐти томондан ―ҳақиқатни мажоз тили‖ билан
такомилини ―ўз замонида шеъри атрок ифодалашда кенгроқ имконга эгалиги
(туркий шеърият) орасида кўп шуҳрат билан изоҳланади. Умуман олганда мумтоз
тутган‖ Мавлоно Атойисиз тасаввурга шеъриятда бундай шеърий оҳангдор
келтириб бўлмайди. У бор туйғуларини образлар сирасига Хизр, Масиҳ, Мажнун,
ғазал жанрида ифодалаб берган шоирдир. Фарҳод, Юсуф, Вомиқ сингариларни
Атойининг ҳар бир ғазалидаги тасвир киритишимиз мумкин. Бу ҳолат лирик
юксак бадиий санъаткорлиги билан ифодаларда бир анъана тусига айланиб
дилларни ўзига маҳлиѐ этади. Унда Шарқ кетган. Барча лирик девонларда бу образ-
шеърияти анъаналарига хос бадиий тимсолларнинг сермаҳсул ифодаси кўзга
санъаткорлик юксак даражада ўз ташланади. Айни образ – тимсоллар лирик
ифодасини топган. Айниқса шоир ранг – кечинмаларга уйғун ҳис – туйғулар
баранг бадиий образ ва улар билан боғлиқ уйғотиш имконига ҳам кўпроқ эгадир. Шу
деталлар тасвирида бетакрор санъаткорлик боис бу тимсоллар ўзгача бир завқу шавқ
маҳоратини намоѐн этган. Бу бебаҳо билан тасвирланади. Буни Атойи шеърий
шеърият бадиий жозибадорлигини таъмин тажрибалари ҳам исбот этиб беради.
этувчи жиҳатлар кўп. Улардан бири аҳли Масаланинг яна бир муҳим томони
нубувват бадиий образлари талқинида шундаки, бундай образлар қанча миқдор
кўринади. Атойи лирикасида нубувват ѐки рақамда тасвир этилган бўлса, шунча
тимсоллари талқини масаласи икки муҳим хил поэтик манзара, бетакрор бадиий
хулосани эътироф этишимизга имкон кечинмаларни ҳам вужудга келтиради.
беради. Биринчидан, ижодкор Навоий Худди шу ҳол бутун ўзбек шеърияти каби
таъкидлаганидек, ―ҳақиқат сирларини Атойи лирик меросида ҳам кўринади.
мажоз йўли билан‖ тасвирлаш, яъни Унда Юсуф ўттиздан ортиқ, Масиҳ
сўфиѐна руҳда ижод этиш билан бирга йигирмадан зиѐд, Сулаймон етти, Хизр ўн
―нубувват хайли‖ тарихини ҳам мукаммал олти, Нуҳ олти, Яъқуб беш, Мусо тўрт,
ўзлаштирганлиги масаласи бўлса, Аюб уч бора бадиий тимсол – талмеҳ
иккинчидан, бу тимсоллар орқали шеърий сифатида тасвир этилган. Эътиборлиси бу
санъат масаласида бениҳоя жозиб маҳорат образ – тимсоллар ҳар бир мисра ѐки
намоѐн этганлигидир. Бу ҳолат айниқса байтда ўзгача бир руҳият ва бадиий –
унинг шеъриятида аҳли нубувват тарихида эстетик маъноларни юзага чиқаради.
―ахзанул қасас‖ деб эътироф этилган ва Мисол учун Атойи талқинича ҳам
жаҳон адабиѐтининг дурдона мавзуси Муҳаммад Мустафо нубувват тимсоли
ҳисобланган Юсуфи Канъон тимсолига ҳисобланади. Яъни, нубувват унинг ―нур‖,
мурожаат этилишида яққол намоѐн (―ҳақиқати муҳаммадия‖) ва ―сурат‖,
бўлади. Туркий – ўзбек шеъриятида бу (―мажози мухаммадия‖) тарзидаги

57