Page 59 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

борлиғидир. Бу ҳолат мумтоз шеъриятда шундаки, унда Муҳаммад сиймоси айни
турлича тасвирий ифодалар билан талқин бир образ ѐки тимсолда келтирилмасдан,
этилади. Мавлоно Атойи лирикасида эса фақат сатрлар маъно оҳанги орқалигина
бу мақом ―қулф ва калит‖ рамзида оҳорий юзага чиқарилади. Бу оҳанг ―санга‖
ташбеҳ касб этган бўлиб, бундай талқин олмошида акс этган, холос. Шундан
ифодаси бошқа бир шеърий сатрларда байтда: ―Фаттоҳ охир-оқибат нубувват
кузатилмайди. бобининг қулфи-калитини сенга
Нубувват бобининг қуфлу калиди, топширди‖, – мазмуни келиб чиқади. Агар
Санга топшурди охир дамда шу тариқа бу масала талқинини бошқа
Фаттоҳ. бадиий ифодалар билан ҳам таққос
Бу ўринда байтдаги ҳар бир сўз ва этадиган бўлсак, унда нубувват
ифода юксак маҳорат билан бадиий – ифодасидаги рамзият тасвирлари табора
эстетик фикр мантиғига хизмат этган. ранго-ранглашиб кетаверади. Шарқона
Масалан, унда ал-Ҳақ маъноси ва талқинларда шу ―нур‖ маърифати бутун
сифатини билдириб келувчи ―Фаттоҳ‖ борлиқ, жумладан, нубувватнинг ҳам
тушунчаси ҳам шеър оҳанггига биноан асосини ташкил этади. Набийлик шакли
келтирилган. У бежизга айнан Фаттоҳ эса Ҳазрати Одам билан бошланади. Унинг
тарзида қўлланилмаган. Бадиий талқин набийлиги одамзод шарафи ва
учун Ҳақ афъолу сифотларидек беҳисоб мукаррамлиги, ―комил халифалиги‖
образли ифодалар кам учрайди. Гап белгисидир. Атойи талқинича,
шундаки, Шарқ шеъриятида бу Шайтоннинг одамга сажда қилмасдан
ифодаларни мақсадга мувофиқ, ўз ўрнида Тангри мардудига (рад этилган)
ишлата билиш масаласи ҳам юксак учраганлигига сабаб Одам ҳуснида ўша
маҳорат талаб этиш билан бирга беназир ―жамол ва камол нури‖ни
илму урфон соҳиби бўлишни ҳам тақозо кўрганлигидандир.
этган. Шу нуқтаи назардан Атойи Жамолинг нурини Одам ҳуснинда
талқинида, Фаттоҳнинг - ―фатҳ этувчи‖, кўруб Шайтон,
―забт этувчи‖ маъноси эмас, балки Чу сажда қилмади, бўлди ҳамиша
―тугунларни очувчи‖, ―масалани ечувчи‖ Тенгри мардуди.
мазмунидаги ифодаси назарда тутилган Шарқона қарашларга кўра, Шайтон
бўлиб, бу ―қулфни очувчи ва ѐпувчи тарихи одамзод кечмишидан жуда ҳам
калит‖ маъносига бадиий рамз вазифасини узоқдир. У манбаларда муттасил ибодати
бажариб берган. Бунда ―қулф‖ нубувват туфайли еттинчи қават ердан еттинчи
рамзи бўлса, ―калит‖ Ҳазрати Мустафо қават осмонгача кўтарилганлиги қайд
тимсолидир. Шарқона талқинларга кўра, этилади. Шайтон биринчи бўлиб обид,
нубувват эшиклари қулфини очган ҳам, зоҳид, ориф, вали, ҳорис, азиз саналган
ѐпган ҳам Муҳаммад пайғамбар деб эди. Бироқ Лавҳ ал-Маҳфузда (тақдир
қаралади. Иккинчи томондан байтда ѐзиғи) унинг қисматига мардудлик ѐзилган
назарда тутилган рамзий талқинлар, эди. Баъзи талқинларда бу мардудлик
Муҳаммадга ―нубувват боби‖га ―қулфу такаббурлик, Ҳақ иродасига
калитлик‖ мартабаси Фаттоҳ томонидан эътиборсизлик, айримларида Аллоҳга,
топширилганлигига ҳам ишора этмоқда. баъзисида унинг яратиғларига душманлик
Демак, Атойи талқинича, Мустафо боис деб қаралади. Баъзи талқинларда эса
нубувватни очувчи ва ѐпувчи ―мажоз бу мардудлик ҳам синов даври сифатида
калити‖ бўлса, Фаттоҳ барча бандлар, баҳоланади. Атойи эса бу масалани ўзига
хусусан, нубувватни ҳам очувчи ва ѐпувчи хос бир бадиий кашфиѐт билан талқин
―ҳақиқат калити‖дир. Ушбу талқин этади. Унга кўра, Шайтон Одам ҳуснида
замирида шоирнинг рамздан фойдаланиш жамол нурини пайқайди. Бу одамзоднинг
маҳорати ва шеър жозибадорлигини меҳр – муҳаббат билан яратилганлигини
таъмин этувчи яна бир муҳим жиҳат билдирар эди. Зеро, шарқона қарашлар

58