Page 11 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

эдилар‖ (Якобсон 1983: 103). олам лисоний манзарасининг ҳосил
Р.Якобсоннинг айтаѐтганлари ҳақиқат ва бўлиши билиш фаолиятининг субъекти
бу ҳақиқат таржимашуносликка ҳам оид. бўлмиш инсоннинг когнитив
Таржима жараѐнида энг тез ва маҳсулдор имкониятлари билан боғлиқ. Муҳими, бу
фаоллашадиган муносабат айнан фаолият мобайнида инсоннинг
интерпретанта ва интерпретатор яратувчанлик имкониятлари намоѐн
ўртасидаги муносабатдир. Зеро, Пирснинг бўлади, яъни у оламни ўзлаштирувчи ва
талқинича, ―интерпретант фақат объект ўзгартирувчи шахс эканлигини кўрсата
ҳақидаги тушунча бўлиб қолмасдан, балки олади. Зотан, субъектнинг фаоллиги ошган
онгда туғилаѐтган фикр, тафаккур сари олам идрокининг шиддати ошади ва
ҳосиласидир‖ (қаранг: Сухачев 2003: 31; дунѐ ҳақидаги илм инсон ҳақидаги илмга
38). айланиб бораверади.
Илмий тадқиқотларнинг антропо- Оламнинг концептуал манзараси
центлик кўриниш олиши, яъни инсон замирида ҳосил бўладиган билим эгаси
фаолияти сари йўл топиши когнитология бўлган шахс ―коммуникатив етуклик‖
фанининг ривожи билан боғлиқ. ХХ даражасига эришганидан сўнг унинг
асрнинг энг таниқли тилшуносларидан лисоний қобилияти яратувчанлик узви
бири бўлган Е.С. Кубрякованинг ―табиий билан бойийди. Демак, ҳақиқий лисоний
тилнинг ҳақиқий ҳаѐти белгилардан қобилият, Н.Чомский истаганидек,
амалда фойдаланишдан иборатдир‖ ядровий синтактик структураларнинг
(Кубрякова 2002: 14) деган ақидасига амал тузилиш қоидаларини эгаллаш орқали
қилган тадқиқотчилар билимнинг лисоний шаклланмасдан, балки ментал ва
воқеланиши билан боғлиқ муаммоларни коммуникатив мақсадларни умумлаш-
тадқиқ қилишни устувор вазифа сифатида тирувчи нутқий-тафаккур фаолият малака-
белгилай бошладилар. Оқибатда, когнитив кўникмалари мавжудлигида намоѐн
таҳлил мўлжалини олган тадқиқот бўлади.
йўналишларида эмпирик объект сифатида Таржима инсон томонидан
қаралаѐтган ва моҳиятан бевосита субъект бажариладиган фаолият эканлиги барчага
(инсон) фаолияти билан бевосита боғлиқ маълум. Шундай экан, ушбу фаолият
бўлган лисоний белгиларнинг табиати жараѐни ва маҳсулини таржимоннинг
ҳамда функционал хусусиятлари ўрганила лисоний ва ментал қобилияти билан
бошланди. Бироқ, билим доирасини фақат боғлиқ ҳолда таҳлил қилиш шартдир.
лисоний билим ва унинг шакллари билан Таржимоннинг ментал қобилияти унинг
чегаралаш когнитология учун етарли эмас. ижтимоий–тарихий муҳитда тўпланган
Биринчидан, лисоний билим ҳақида билим заҳирасига лисоний-когнитив ва
гапирилаѐтганда инсон онгидан ўрин олган руҳий – семантик жиҳатдан яқин туриши
билим нимадан иборатлиги, унинг қандай ѐки хабардор бўлиши ва лозим бўлганда,
тизимда эканлигини тасаввур этмоқ зарур. ундан маданиятлараро коммуникация
Иккинчидан, бу тизимдан қандай шароитида унумли фойдалана олиш
фойдаланиш мумкинлигини аниқлаш имконияти билан боғлиқдир. Шу боис,
керак бўлса, учинчидан, ушбу система таржима жараѐни иштирокчиларини
онтогенезисда қандай шаклланишини ―лисоний шахс‖ тушунчасига мурожаат
билиш муҳимдир. қилган ҳолда тавсифлашга мажбурмиз.
Ҳар қандай билимнинг эгаси, ―Лисоний шахс‖ тушунчасини тавсифлаш
албатта, инсондир. Инсон оламни алоҳида бироз мушкулроқ, албатта. Бундай шахс
шахс сифатида идрок этади ва бундай таълим ва тарбия натижасида шакл
идрок давомида шаклланадиган ахборот топишини уқтирган И.И. Халееванинг
индивиднинг лисонгача ва лисоний ѐзишича, шахснинг лисоний қобилияти
қатламларида, дунѐни англаш жараѐнида кўпқатламли бўлиб, булар қаторига турли
орттирган тажрибасини акс эттиради. тартиб ва тузилишдаги нутқий
Фалсафий нуқтаи назардан қараганда, ҳаракатларни бажариш қобилияти,

10