Page 12 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

имконияти киради. Бажариладиган лисоний қобилияти таркибида муҳим
ҳаракатлар, бир томондан, нутқий ўринни эгаллайди. Аммо бу сатҳда
фаолият турлари (эшитиш, ѐзиш ва ўқиш) эвристик, яратувчанлик имкониятларининг
бўйича фарқ қилса, иккинчи томондан, тил фаоллашуви тил нормаси ва узус
сатҳларига мансублиги (фонетика, назоратида кечади.
грамматика, лексика) жиҳатидан Тезаурус – лисоний онгнинг маълум
ажратилади (Халеева 1989:29). ассоциатив боғланишлар орқали олам
Муҳокама қилинаѐтган тушунчанинг лисоний манзараси билан муносабатга
бироз тўлиқроқ таърифини киришувини таҳминловчи сатҳдир. Ушбу
Ю.Н.Карауловнинг ишларида учратамиз: сатҳда лисоний шахс қаътий тартиблашган
―Лисоний шахс тилда (матнда) лисон тил тизими доирасидан четга чиқиш ва
воситасида ўз ифодасини топадиган лисоний тузилмалар танловини бошқариш
шахсдир; у инсоний бирликлар воситасида имкониятига эга бўлади. Тезаурус
хусусиятлари қайта шакллантирилган босқичида шахс асосан олам ҳақидаги
шахсдир‖ (Караулов 2003:38). Олимнинг билимига таянади ва кўпроқ ушбу
фикрига эргашадиган бўлсак, матн билимнинг когнитив структуралари (образ,
лисоний шахснинг лисоний-тафаккур тасаввур, концепт кабилар) билан иш
қобилиятининг алоҳида кўринишда кўради.
фаоллашуви натижаси, маҳсули сифатида Лисоний шахснинг прагматикони
қаралиши керак. Бунда лисоний-ментал коммуникатив фаолиятга йўналтирилган
бирлик сифатида қараладиган олам бўлиб, у жамоада маъқулланган ва шахс
лисоний манзарасининг ҳар бир кўриниши томонидан қабул қилинган мотив, мақсад,
лисоний шахснинг лисоний тафаккури қадриятларга асосланган қонуниятлар
йўналишини белгиловчи ҳодисага доирасида шаклланади. Худди шу
айланади. Олам лисоний манзарасининг қонуниятлар қамровида матнлар яратилади
ҳар хил кўриниш олишини аниқлаш учун ва идрок этилади, мазмун ва
турли тил соҳиблари томонидан яратилган қадриятларнинг поғонали муносабатлари
матнларни чоғиштириш лозим бўлади. Бу белгиланади.
эса матнни шахснинг лисоний қобилияти Санаб ўтилган босқичларни
маҳсули, бошқача айтганда, ажратишнинг асосий мезони уларнинг ҳар
―персономатн‖ сифатида ажратиш бирида маълум турдаги элементларнинг
имконини беради (Голев 2004). мавжудлиги ҳисобланади. Бундай
Ўзига хос лингвомаданий элементлар сифатида қуйидагилар
хусусиятларга эга бўлган лисоний шахсни қаралади: а) ҳар бир босқичга хос
маданий, тарихий, экстралингвистик, бирликлар; б) улар ўртасидаги
ижтимоий, биологик, психологик нуқтаи муносабатлар; в) босқичларга хос
назардан тавсифлаш мумкин (Караулов стереотип тузилмалар (Караулов 1989:5).
1995; Нерознак 2003; Карасик 2004). Айтиш жоизки, ушбу
Бинобарин, Ю.Н. Караулов лисоний шахс босқичларнинг фарқланиши шартлидир,
таркиб топишини уч босқичли кўринишда чунки улар таркибидаги бирликларнинг
моделлаштирган эди: ўзаро алоқаси нафақат у ѐки бу босқич
а) илк босқич – лисоний – семантик доирасида, балки босқичлараро кўринишда
сатҳ (лексикон); ҳам намоѐн бўлади. Шунга биноан,
б) иккинчи босқич – лисоний – лисоний шахсга хос хусусиятлар
когнитив сатҳ (тезаурус); тузилишини босқичлар муносабатининг
в) учинчи босқич – мотивлашув вертикал тасвирида намойиш этгандан
талаби сатҳи (прагматикон). кўра, доира шаклида тасвирлаш
Лисоний – семантик сатҳ инсоннинг маъқулдир. Зотан, доира шакли структур
ижтимоий муҳитга мослашуви давомида алоқалар ва муносабатлар динамикасини
шаклланиб, луғавий – грамматик заҳира аниқ тасаввур қилиш имкониятини беради.
кўринишида ҳосил бўлади ҳамда шахснинг

11