Page 17 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

фарқ қилади, чунки таржима дастури, нутқий фаолият ижросининг энг кам
А.М.Шахнарович кўрсатганидек, ―бир ўрганилган босқичи бўлган сўз танлови ва
томондан олдиндан берилган бўлса, бошқа уларга грамматик шакл бериш босқичи
томондан эса–таржимон томонидан ҳам мавжуд. Ушбу босқичда
тузилади‖ (Шахнарович 1978:59). бажариладиган ҳаракатлар механизми кўп
Таржима фаолияти, кўп маротаба жиҳатдан ноаниқ бўлиб қолмоқда. Тахмин
қайд этилганидек, бир пайтнинг ўзида ҳам қилинишича, сўз танлови ҳаракатлари
рецептив (идрок этиш) ҳам репродуктив оператив хотира ҳудудида бажарилиб,
(қайта яратиш) ҳаракатларни қамраб баҳолаш когнитив амалларига мурожаат
олади. Ушбу фаолият семантик жиҳатдан қилинади. Мазкур амалларнинг барчаси
ҳам икки қаватлидир: таржимон фаолияти ―ботиний нутқ‖ кўламида содир бўлиб,
аввал аслият мазмунини (интерпретатив зоҳирий нутқда эса оғзаки ѐки ѐзма
семантика) англашга қаратилса, сўнг кодлаштириш, яъни лисоний
таржимани бажаришга (репрезентатив шакллантириш босқичига ўтади (қиѐсланг:
семантика) йўналтирилади. Матн Гойхман 1997:11).
мазмунини англашда алоҳида мазмун Нутқий тузилманинг тайѐрланиши
ифодаловчи элементлар танлаб олиниб, ва илк шаклни олиши ботиний нутқда
когнитив структуралар, фреймлар, бажариладиган тафаккур ҳаракатларининг
скриптлар атрофида бирлаштирилади ва натижаси эканлиги психологлар
шундан сўнг нутқий тузилманинг томонидан кўп бора таъкидланган. Ўтган
мундарижавий ғояси марказида турган асрнинг 1934 йилидаѐқ Л.С.Выготский
умумий семантик структура ѐки (1934) фикр бир нарсани бошқаси билан
макроструктураси аниқланади. бириктиришга, улар ўртасида муносабат
Таржиманинг психолингвистик ўрнатишга интилишини уқтираѐтиб, ―ҳар
модели барчани ҳам бир хилда қандай фикр ҳаракатда бўлади, кенгаяди,
қониқтирмайди. Гарчи унда таржимон ўтиб боради, ишни бажаради ва қўйилган
бажарадиган фаолиятнинг муҳим топшириқни адо этади‖, деб ѐзган эди.
жиҳатлари акс топса-да, лекин ҳақиқий Демак, нутқий фаолиятни амалга ошириш
жараѐн психолингвистлар қайд этганлари учун бириктириш, валентлик хусусияти
билан тугамайди. билан боғлиқ ўзаро боғлаш амалларини
Таржима жараѐни ва умуман нутқий ҳам бажариш лозим. Таржимон
фаолиятнинг моҳиятини алоҳида биргина бажарадиган фаолият эса янада
ѐндашув татбиқида ѐритиб беришнинг мукаммалроқ, зеро унинг лисоний
имкони чегараланганини сезган тафаккури аввал матндан онгга қараб
психолингвистлар, нутқий тузилмалар интилади ва бу ―ўзгартирилиши (бир
ҳосил бўлишининг ―қисқартирилган‖ тилдан иккинчисига ўтказилиши–Ш.С.)
усуллари мавжудлигини қайд этадилар. керак бўлган структуранинг таҳлили ва
Шундайлардан бири бўлган янги структура шакллантирилиши учун
Т.В.Ахутинанинг фикрича, ботиний зарур бўлган элементларнинг ажратилиши
дастурлаштириш ва унинг лексик – билан бошланиб,‖ кейин эса онгдан яна
синтактик воқелантириш нутқий тузилма нутқий фаолиятга, матн яратилишига
яратилишининг ягона усули эмас. қараб йўл олади, яъни ―онгда фаоллашган
Олдиндан тайѐр нутқий стреотипларнинг алоҳида воқеа-ҳолатлардан янада
фаоллашуви нутқий ижодкорликнинг мураккаброқ пропозиция ва тафаккур
бошқача – қисқартирилган усулидир структураларига ботиний синтактик-
(Ахутина 1975:120). Бундан ташқари, семантик структуралардан сиртқи сатҳдаги
нутқий фаолият тайѐргарлик босқичидан, гаплар‖ (Кацнельсон 1972:127) сари йўл
яъни мотив, эҳтиѐж, мақсадларнинг олади.
шаклланишидан ташқари, натижанинг Нутқий фаолиятнинг мазмунли
эҳтимол қилиниши, олдиндан кўриниш олиши учун актуаллаштириш ва
далилланиши ҳам муҳимдир. Шунингдек, моделлаштириш амалларининг ижроси

16