Page 28 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

СТРУКТУРАЛ СИНТАКСИСДА ВАЛЕНТЛИ КОМПОНЕНТЛАР
ТАҲЛИЛИ

Асадов Рустам Mуминович,
СамДЧТИ PhD,

Калит сўзлар: валентлик, компонент таҳлил, юнкцион модель, синтаксем таҳлил,
трансформацион метод, ядро предикатив, ноядровий предикатив, субординатив алоқалар.

Жаҳон лингвистика фанидаги Шунингдек, гапни бўлакларга ажратиб
тадқиқотларда анъанавий синтаксиснинг таҳлил қилиш анъанавий усули ўзини
баҳсли масалаларини тизимли ўрганиш, тўлиқ оқламаѐтганлиги сабабли синтактик
валентлик назариясининг моҳиятини таҳлилнинг янгича усулларидан
ѐритишдаги семантик, лексик ва стилистик фойдаланиш эҳтиѐжи мавжуд. Мазкур
ѐндашувларни бир-биридан фарқлаш, тадқиқий мақолада синтактик сатҳда ҳар
шунингдек, инглиз тили содда гап қандай мустақил сўз туркуми валентликка
қурилмасида моновалентли ва эга бўлиши мумкинлиги ҳақидаги
поливалентли синтактик бирликларни қарашнинг моҳиятини гап таркибини
аниқлаш тамойиллари каби муаммоларни замонавий тадқиқ методлари, яъни
ҳал этиш масаласида кенг кўламли компонентларга ва синтаксемаларга
тадқиқотлар амалга оширилган. Жумладан, ажратиш (моделлаштириш),
валентлик назариясининг турли трансформациянинг турли хил
масалаларига бағишланган кўпчилик усулларидан фойдаланиш орқали очиб
тадқиқотларда муаммо феълнинг лексик- бериш долзарб муаммолар сирасига
семантик хусусиятларидан келиб чиққан киради.
ҳолда тадқиқ этилган. Тилнинг фонологик, Ўзбек тилшунос-олимларидан
лексик ва семантик қатламлари билан бир А.А.Абдуазизов, Ш.С.Сафаров,
қаторда синтактик валентлик ва синтактик Н.Қ.Турниѐзов, И.К.Қўчқортоев,
бирликларнинг семантикасини аниқлаш Р.Расулов, А.Нурмонов, С.Мухамедова,
борасида ҳам илмий тадқиқотлар олиб М.Миртожиев, У.И. Юлдашева,
борилмоқда. Лингвистикада муҳим Ш.А.Ганиеваларнинг валентлик
аҳамиятга эга бўлган синтактик сатҳда борасидаги ишлари ҳам диққатга сазовор.
валентлик назариясига турли хил Мазкур олимлар валентликни тилнинг
ѐндашувлар мавжуд. Ушбу масалани турли сатҳларида ўрганишга ҳаракат
тилдаги синтактик ва семантик сатҳ нуқтаи қилишган.
назаридан атрофлича ѐритиш эҳтиѐжи бу Гапни компонентлар ва
хусусда янгича ѐндашувлар асосида синтаксемаларга ажратиб таҳлил қилиш
тадқиқотлар олиб бориш заруратини ҳамда жараѐнининг синтактик сатҳ миқѐсидаги
мавзунинг долзарблигини белгилаб таҳлилини тилшунос-олимлар А.М.Мухин,
беради. Ў.У.Усмонов, Ш.С.Ашуров,
Ўзбек тилшунослигида ҳам Д.Т.Кубейсинова, М.Р.Жоллы-бекова,
валентлик назарияси бўйича тил сатҳлари М.Облақуловаларнинг [8; 14; 2; 6; 4; 9]
доирасида тадқиқотлар асосан феълнинг илмий тадқиқотларига таянган ҳолда
лексик хусусиятларига таянган ҳолда олиб амалга ошириб, синтактик валентликни
борилган. Тил бирликларининг лексик ва қуйидагича аниқладик: содда гап
семантик валентлигининг ўрни ва таркибида феълнинг қандай шакли
аҳамиятини ўрганишда жиддий ютуқларга бўлишидан қатъи назар бир синтактик
эришилган бўлса-да, синтактик сатҳда алоқа асосида иштирок этган синтактик
валентлик борасидаги монографик ишлар бирлик (бунда сўз туркумининг аҳамияти
нисбатан камчиликни ташкил қилади. йўқ) – бир валентли, икки синтактик алоқа

27