Page 29 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

асосида иштирок этган синтактик бирлик – Бу таснифда асосан иштирокчилар
икки валентли, уч синтактик алоқа асосида иерархиясига таянилган: эга – биринчи,
иштирок этган синтактик бирлик – уч воситасиз тўлдирувчи – иккинчи, воситали
валентли компонент ҳисобланади. тўлдирувчи – учинчи иштирокчилар
Тилшуносликда синтактик таҳлил бўйича ҳисобидан валентлик сони аниқланган, ҳол
кўплаб ишлар амалга оширилган бўлса-да, эса назардан четда қолган. Л.Теньер
масалага ѐндашувлар нуқтаи назаридан томонидан берилган таъриф бўйича феъл
бизнинг ишимиз мавжуд тадқиқотлардан асосида 20 тагача валентликка эга бўлиши
фарқ қилади. мумкин деган ғоя илгари сурилган.
Мавзунинг амалий аҳамияти И.Эрбен эса гап қурилмасида
лингвистик методлар асосида таҳлил нафақат эга ва тўлдирувчи, балки ҳол,
қилишда бакалавриат талабаларига предикативли аниқловчи ва предикативлар
«Назарий ва амалий грамматика», ҳам феъл валентлигини аниқлашга ѐрдам
магистрантларга «Назарий беради, деб содда гапни тўрт моделга
грамматиканинг долзарб муаммолари», бўлади:
«Лингвистик методлар», «Таржима 1) бир валентли феълли: the woman is
назарияси», «Қиѐсий типология», napping.
«Синтактик семантика» каби фанлардан 2) икки валентли феълли: the cat
махсус курс ва семинар машғулотларида caught a mouse.
ҳамда мазкур соҳалар бўйича ўқув, 3) уч валентли феълли: the mother
услубий қўлланмалар, дарсликлар teaches her daughter to sew.
яратиш жараѐнида фойдаланиш 4) тўрт валентли феълли: the father is
мумкинлиги билан изоҳланади. writing a letter to his son with the pen [15,
Тилшуносликда валентлик 89].
тушунчаси биринчи марта рус тилшунос Келтирилган мисолларда ҳам асосан
олими С.Д.Кацнельсон томонидан феълга боғланиб келган субъект ва
ишлатилиб, қуйидагича изоҳланади: объектлар сонидан валентлик аниқланган.
«Сўзнинг гап қурилмасида иштирок этиш Х.Л.Сомерснинг фикрича,
жараѐнида бошқа сўзлар билан маълум «...валентликка фақат феъл доирасида
комбинация асосида бирикиши валентлик ѐндашиш, у бошқарадиган тўлдирувчилар
деб аталади» [5, 132]. Шундан буѐн рус сони билан чекланади, бу эса валентлик
тилшунослари С.Д.Кацнельсонга, Европа назариясини тўлиқ асослай олмайди» [16,
тилшунослари эса Л.Теньерга эргашган 113]. Бундан ташқари, профессор
ҳолда валентликни аниқлашга ҳаракат А.М.Мухин: «Феълни ҳар доим гапнинг
қилиб келмоқда. Л.Теньер валентликни структур маркази деб қараш айрим
аниқлашда «вербоцентризм» ноаниқликларга олиб келади: биринчидан,
концепциясидан келиб чиқиб феълларни феълнинг шахссиз шакллари синтактик
асосан тўрт гуруҳга бўлган: бирлик ҳисобланавермайди, улар гап
1) нолга тенг валентли феъллар: бу қурилмасида ички синтактик алоқалар
гуруҳга to drizzle, to rain , to snow , to freeze ѐрдамида иштирок этсагина синтактик
каби феълларни киритган. бирлик бўла олади. Бу гап от ва сифатга
2) бир валентли феъллар – ўтимсиз: ҳам тааллуқли; иккинчидан, инглиз ѐки
to doze , to travel, to bark , to blink, to cough, рус тиллари мисолида феълсиз гаплар ҳам
to faint каби феълларни киритган. мавжудки, феъл гапнинг маркази деган
3) икки валентли феъллар – ўтимли: ѐндашув нуқтаи назаридан бундай
to answer, to attack, to begin, to grow, to гапларда валентликнинг ечимини топиш
keep, to love каби феълларни киритади. асло мумкин эмас; учинчидан, гап
4) уч валентли феъллар: to say, to tell, қурилмасида валентлик тавсифидан
to give, to present кабилар ҳисобга олинади ташқари, феълларнинг лексик бирикиш
[13, 156]. хусусиятлари ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг
луғатларда берилган маъносини ҳисобга

28