Page 33 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

валентли бўлади. Чунки ядро предикатив 1 ядро предикатив 1 ўрнида 11 та
(NP 1) компоненти ядро предикатив 2 (NP 2) синтаксемани, ядро предикатив 2 ўрнида
компоненти билан ядро предикатив, 9та синтаксемани, ноядровий тобе
уюшиқ ноядровий тобе предикатив 2 компонент ўрнида 14 та синтаксемаларни
(HNDP 2) компонентлари билан ноядровий ифодалаши мумкинлиги далилланди.
предикатив алоқага киришади. Мазкур мисолларнинг таҳлилидан
Компонентларга ажратиб таҳлил аѐн бўлишича, икки валентли
қилиш гапларнинг ташқи, синтаксемаларга компонентлар битта категориал ва иккита
ажратиб таҳлил қилиш эса ички нокатегориал белгини англатади.
қурилмасини қамраб олади. Аммо гапнинг Жумладан, NDP 1 ўрнида келган икки
ташқи ва ички (surface and deep structure) валентли компонентлар ифодалаган
қурилмасини айрим тилшунослар синтаксемалар ноядровий предикатив
трансформациянинг турли усуллари алоқа ѐрдамида NP 2 ўрнида берилган
ѐрдамида таҳлил қилишга ҳаракат қилади: элементлар ифодалаган синтаксемалар
«The surface structure» деганда the boy is билан боғланиш имкониятлари мавжуд.
sleeping гап варианти тушунилса, «The Ҳар бир ўринда келган синтактик
deep structure» деганда Is the boy sleeping? бирликларнинг бошқа синтаксемалар
сўроқ шакли тушунилади [17]. Бундай билан боғланиш имкониятлари
таҳлилда гапнинг формал томонлари жадвалларда акс эттирилган. Уч валентли
эътиборга олиниб, уларни бевосита компонентларнинг синтаксем таҳлили
иштирокчиларга ажратиб таҳлил қилиш аппозитив алоқага киришувчи уч валентли
билан чекланади. Моновалентли ва синтактик бирликларнинг категориал ва
поливалентли синтактик бирликлар нокатегориал дифференциал синтактик
иштирок этган гапларни синтаксемаларга семантик белгилари аниқланган. Мазкур
ажратиб таҳлил қилишда, асосан, соҳада тилшунослар фикрига эътибор
категориал дифференциал синтактик- берилса, изоҳловчили бирикмаларнинг
семантик белгилардан субстанциаллик ўзаро синтактик алоқаси хусусидаги турли
(шахс ѐки предметни ифодаловчи хил қарашларга дуч келамиз. Айримлари
синтактик бирлик), процессуаллик (иш улар орасидаги алоқани тобе боғланиш деб
ҳаракатни ѐки ҳолатни ифодаловчи қараса, бошқалари эса изоҳловчини от-
синтактик бирлик) ҳамда квалификативлик атрибут ҳисоблаб, атрибут предикатив
(сифат, ҳажм, миқдор, даража, ҳолат алоқа, деб номлайди. Яна бир гуруҳ
кабиларни ифодаловчи синтактик бирлик), тилшунослар эса аппозитив
нокатегориал синтактик-семантик бирикмаларнинг компонентлари ўзаро тенг
белгилардан агентивлик, объект, боғланишга эга, деб ҳисоблашади.
акционаллик, локативлик, аллативлик, Юқорида қайд этилган фикрларнинг
директивлик каби атамалардан барчасида изоҳловчи гап қурилмасида
фойдаланилди. Мазкур таҳлил асосида ҳар бошқа компонентлар билан бевосита
бир синтактик бирликнинг синтактик боғлангани ҳақида гап боради.
ўрнига кўра ифодалаган синтаксемалари, Е.Б.Аристова, А.Вальмис, А.Г.Руднев ва
уларнинг категориал ва нокатегориал И.Г.Сапрыкиналарнинг илмий ишларида
белгилари ва бошқа синтаксемалар билан изоҳловчи бирикмалар ўзининг
боғланиш имкониятлари очиб берилган. аниқловчисидан ташқари гапнинг бошқа
Таҳлил натижасига кўра юқорида компонентлари билан ҳам грамматик
таъкидланган ўринларда келган бир алоқага киришади [1, 10; 3, 12; 11, 52; 12,
валентли компонентлар, асосан, 22], деб қайд этилади.
субстанциал агентив, субстанциал Бироқ юқорида қайд этилган
объект, процессуал акционал, тадқиқотларнинг баъзиларида
квалификатив квалитатив, статив, изоҳловчининг эксплицит тарзда бевосита
локатив каби синтаксемаларни ифодалаши боғланиши ҳақида гапирилса-да, имплицит
тавсифланди. Бир валентли компонентлар тарзда – билвосита боғланиши хусусида

32