Page 30 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

олмасдан валентлик ҳақида гапириш фақат ўрнига, оҳангига ва маъносига кўра
қийин» [7, 69], деб таъкидлайди. бирикишига айтилади. Битишув алоқада
Юқорида мисол тариқасида тобе компонент ҳоким сўз билан маъно
келтирилган гапларни валентлик нуқтаи жиҳатдан боғланадиган бўлса, у синтактик
назаридан бу йўсинда таҳлил қилишнинг алоқа эмас, балки лексик алоқадир.
сабаби, гап қурилмасида иштирок этган Бошқарувга сўз бирикмалари ѐки гап
синтактик бирликларни синтактик сатҳда қурилишида қаралганда, унинг феълга хос
ўзаро боғлайдиган синтактик алоқаларнинг ҳодиса эканига эътибор қилмоқ лозим
атрофлича тадқиқ қилинмаганлигидадир. бўлади. Сўз бирикмалари таркибида
Валентлик ҳодисасини функционал- ўтимли феъл келса, у албатта, ўзига объект
синтаксис сатҳида, гап қурилмасида талаб қилади ва ўша объект ўтимли феъл
феълга ѐки кесим вазифасида келган томонидан бошқарилади, агар ўтимсиз
синтактик бирликка таяниб бир ѐки икки феъл бўлса, у ўзига объект талаб
валентли, кўп валентли, облигатор ѐки қилмайди. Бу таърифдан маълум бўладики,
факультатив валентли, кучли ва кучсиз бошқарув лексемаларнинг ўтимлилиги
валентли компонентларга ажратиш аниқ билан боғлиқ экан. Демак, у синтактик
лингвистик методлар асосида пухта алоқа эмас, балки лексик алоқадир. Биз
ѐритилмаса, ҳар қандай тадқиқотчи танлаган мавзуда, А.М.Мухин томонидан
валентликни синтактик сатҳда атрофлича ишлаб чиқилган 7 та – ядро предикатив,
ифодалашга ожизлик қилади. Бу хусусда субординатив, координатив, ноядровий
Ў.У.Усмонов: «Гап қурилмасида иштирок предикатив, нолга тенг предикатив,
этган синтактик бирликларни гап интродуктив ва аппозитив – синтактик
бўлакларига ажратиб таҳлил қилиш эмас, алоқалардан 5 та (ядро предикатив,
балки компонентларга ва синтаксемаларга субординатив, координатив, ноядровий
ажратиб таҳлил қилиш синтактик предикатив ва аппозитив) синтактик
таҳлилнинг асосий моҳиятини очиб алоқаларга таянган ҳолда, синтактик
беради» [14, 105], деган мулоҳазани алоқалар базасида валентлик назариясига
билдиради. Ҳақиқатан ҳам, гап аниқлик киритишни мақсад қилдик.
қурилмасини компонентларга ажратиб Синтактик валентлик синтактик алоқалар
таҳлил қилганда гап таркибини сонидан келиб чиқиб аниқланади, яъни гап
синтагматик йўналишда ҳамда синтактик таркибида ҳар бир синтактик бирлик
бирликларнинг ўзаро алоқаларини валентликка эга бўлиши мумкинлиги
юнкцион моделларда ва уларнинг юнкцион моделлар орқали исботланади.
дифференциал-синтактик белгилари ҳамда Агар улар бир синтактик алоқа асосида
морфологик хусусиятларини компонент боғланган бўлса, бир валентли ѐки
моделларда кўргазмали равишда ифода моновалентли компонент; икки ѐки уч
этиш зарур. синтактик алоқалар асосида иштирок этса,
Синтактик алоқалар муаммоси икки ѐки уч валентли ѐхуд поливалентли
бўлган бошқарув, битишув, компонентлар деб аталади.
мослашувларни тилшунослар синтактик Бадиий адабиѐтлардан йиғилган
алоқа деб таъкидлаб келишади, лекин мисоллар асосида бир валентли
мазкур алоқаларни тил сатҳларида компонентлар гап қурилмасида ядро
қарайдиган бўлсак, мослашув морфологик, компонентлар (NP 1· NP 2 – эга ва кесим) ва
битишув ва бошқарув лексик алоқа ноядровий тобе (ND – иккинчи даражали
эканлиги аѐн бўлади. Чунки мослашув бўлак) компонент ўрнида келиши
асосан тилнинг морфологик сатҳида мумкинлиги аниқланган.
намоѐн бўлади. Шу боис мослашув Қуйидаги мисол орқали ҳар учала
морфологик алоқадир. Битишувга синтактик ўринда келган бир валентли
берилган таърифларда сўз бирикмалари синтактик бирликларни юнкцион ва
сатҳида эргаш ѐки тобе сўзнинг бош ѐки компонент моделлар асосида таҳлил
ҳоким сўз билан грамматик воситаларсиз, қиламиз:

29