Page 66 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

ва системали тасаввур)да концепт Концепт ва концептосфера
туғилади […]. Концептнинг барқарорлиги терминларининг ўхшаш томонлари
ва тўлиқлиги, мукаммаллиги ва изчиллиги уларнинг инсон онгида пайдо бўлиб, бирор
тушунчанинг сифатини белгилайди. бир образни тасвирлашида кўринади 5 .
Тушунча сезиш-идрок-тасаввур билан Бинобарин, концептосфера фикрлаш
биргаликда ўқиш, эшитиш, тушунтириш инъикоси сифатида ҳамда универсал бир
орқали ҳам қабул қилиниши мумкин. предметга хос рамзий бирликларнинг
Тушунча – материянинг олий маҳсули мажмуи сифатида инсонларнинг ахборот
бўлмиш миянинг юксак даражадаги доирасини ташкил қилиб, у тил
маҳсули. Тушунчанинг сезги, идрок, бирликлари бўлган сўз, метафора,
тасаввур ва концептдан фарқи шундаки, у фразеологизмлар, синтактик структура
муайян белги ва жиҳатларни эмас, балки у кабилар орқали ифодаланади.
концептдаги энг умумий, энг муҳим Метафора номинатив, образли ва
умумлашмаларнигина сақлаб қолади экспрессив функциясидан ташқари, яна
(қаранг: Менглиев ва б., 2016: 123б.). концептуал вазифани ҳам бажаради.
Таҳлил натижалари ва фикрлардан Концептуал метафоранинг роли айниқса,
шундай хулосага келамизки, демак, мавҳум тушунчаларни белгилашда яққол
«концепт»нинг концепт бўлиб кўринади. Метафоранинг мазмуни асосий
шаклланишида тушунча ―озуқа‖ ва кўмакчи компонентларнинг ўзаро
вазифасини ўтайди. Тушунча – инсоннинг таъсирида намоѐн бўлади. Метафора
билим ва тажриба орттириши бўлса, борлиқдаги турли соҳаларда мавжуд
концепт – инсон тафаккури, онгу- бўлган объектларни номлаб, шу билан
шууридаги яхлит ва йиғма ҳосила- тилнинг лексик ва фразеологик
концентратдир. қатламларини бойитувчи воситадир. Бунда
А.Абдуазизов «...сўзларни турли «концептуал метафора аввал лисоний акс
гуруҳларга ажратиб, маъноларини эттирилмаган ҳодисаларни
«семантик майдон»ларда таҳлил қилиш ва вербаллаштиради ва унга борлиқни янада
ўз навбатида уларни алоҳида концептлар чуқурроқ, концептуал сатҳда ифодаловчи
сифатида қараш лозим»лигини уқтиради. восита сифатида қаралади 6 . Ушбу
Бугунги кунда тилшунослар концепт мақолада «зооморфизм» концепт бўлса,
атрофида айланувчи билимларни уни қуршаб олган семантик/прагматик
концептосферада тадқиқ қилишни таклиф майдон «концептосфера» (термини)да
қилмоқдалар. ѐритилди.
В.И.Вернадскийнинг «ноосфера» ва Қуйида «одам+ҳайвон»
«биосфера» терминларидан илҳомланиб, концептосферасида архиметафора ва
концептосфера терминини фанга киритган метафорик ҳодисанинг иборалар
Д.С.Лихачѐвнинг фикрича, концептосфера ясалишидаги иштироки жараѐнини қисқа
бу – фикрлаш доираси бўлиб, ментал ифодалашга ҳаракат қилинди. Бунда инсон
тасвирлардан иборат концептларнинг тафаккурида метафора ҳосил бўлишига
мажмуидир. Миллат тилининг қадар бирламчи ядро архиметафора
концептосфераси қанчалик бой бўлса, мавжудлиги ифодалашга ҳаракат қилинди.
миллий маданият ҳам шунчалик бой Бу концептосферада «тана + ҳаракат»
бўлади. майдонида жойлашган «ҳаракат пастдан»
Оламнинг лисоний манзарасида ва «ҳаракат тепадан» архиметафоралари
концептосфера тил бирликлари ва воқеликда кишининг муайян ҳолатини
маънолар мажмуи билан ифодаланади. уларга хос концептуал метафоралар
Концептосфера тилдаги алоҳида сўзлар
орқали ҳам ифодаланиши мумкин. Бунда
5
Прохоров Ю.Е. В поисках концепта. – М.:
бирор концептга хос бўлган тушунча ва Флинта, 2009. – С.67.
маъноларнинг майдони ѐки уларнинг 6 Телия В.Н. Коннотативный аспект
мажмуи концептосферани ташкил қилади. семантики номинативных единиц. – М.: Наука,
1986. – С.82-83.

65