Page 61 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

юзага келади. Мантиқий мослашувни аста-секин оммавийлашиб, ҳозирги кунда
тиклаш учун эса компонентлардан оғзаки нутқда кенг миқѐсда қўлланила
бирининг бирламчи маъноси фаоллашуви бошлади. Аммо улар ҳатто бу қўлланишда
даркор ва бунинг натижасида сўз ҳам ўз функционал хусусиятини
бирикмаси нормага мос равишда қабул йўқотмасдан, нутқнинг эмоционаллик
қилинади. Сўз бирикмасининг семантик бўѐғини кучайтирадилар.
структурасида бир пайтнинг ўзида Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш
бирламчи ва иккиламчи маъноларнинг жоизки, тугал коммуникатив ҳодиса –
пайдо бўлиши бирикманинг матн матн таркибида сўз бирикмаси турли хил
коммуникатив мазмунидаги улушини бир вазифалар бажаради ва у матн категориал
ҳисса оширади. белгилари ифодаланишида иштирок этади
Таҳлил қилинган сўз ҳамда унинг бу иштироки матн
бирикмаларининг норма доирасида идрок шакллантирувчи қийматга эга бўлади,
этилиши иккиламчи маъноларнинг бундай қиймат сифат ва сон
контекстда фаоллашув шарти билан кўрсаткичларига эга.
боғлиқ. Контекст сўз бирикмаси Матн ва сўз бирикмалари структур
компонентининг қайси матн бўлаги ҳамкорлигини кўрсатувчи меъѐрлардан
зоҳирлашаѐтганлигини ҳамда қайсиниси бири уларнинг иккаласига ҳам тугаллик ва
тагмаъно кўринишида қолишини аниқлаб яхлитлик хусусиятларининг хослиги. Сўз
беради. Ушбу бирикмалар бўлакларининг бирикмаси структуравий яхлитлиги унинг
мантиқий ва семантик номувофиқлиги матнда қўлланишида намоѐн бўлади,
―алдамчи‖ кўринишга эга, маълум унинг структур яхлитлигини исботловчи
контекстда бунда номувофиқлик семантик меъѐр–нутқий тузилма таркибида унинг
мослашув мақомини олади. Энг асосийси, етакчи бўлаги мустақил компонент
зид маъноли ва мантиқан мослашмайдиган сифатида қўлланила олмаслигидир.
сўзларнинг ягона бир номинатив бирлик – Сўз бирикмаси мураккаб объектив
сўз бирикмаси таркибига бирикиши фақат ҳодисаларни атовчи, уларга баҳо берувчи
поэтик асарлар матни билан ―тайѐр материал‖ сифатида мулоқот
чегараланмайди. Маълумки, бадиий матнларидан ўрин олади. Мазмун доираси
асарларнинг асосий мақсади ўқувчига сигнификатив-денотатив ва турли
таъсир ўтказишдир. Бу мақсадга эришиш коннотатив семалар тизимини ташкил
эса муаллифдан матннинг прагматик қиладиган ушбу бирикмалар матн
―юки‖ни оширувчи ифода воситаларини шаклланишида муҳим восита ҳисобланади
тўғри танлашни ва жўяли қўллашни талаб ва матн асосий категориялари
қилади. Шу мақсадни кўзлаган ижодкор шаклланишида иштирок этади.
сўз бирикмалари тузилишидаги семантик Тил бирликлари тизимида муқим
валентлик қоидаларининг бузилишидан ўрин эгаллайдиган сўз бирикмалари ҳам
ҳам ижодкорона фойдаланади. Худди шу муайян даражада эстетик қийматга эга.
сабабга кўра ―нормадан ташқари‖ Эстетик маъно сўз бирикмалари семантик
бирикувларга бадиий адабиѐтнинг бошқа структурасини бойитадиган ҳамда матн
жанрларида ҳам мурожаат қилинади. У ѐки таркибида фаоллашадиган мазмуний
бу ижодкор томонидан яратилган бу ҳодисалар қаторига киради. Демак, сўз
турдаги сўз бирикмаси бошқа матнларда бирикмаси маъносини маълум
ҳам такрорланиб туриши сабабли секин- контекстларда вариантлашув қобилиятига
аста нормага айлана бошлайди ва уларнинг эга бўлган, денотатив ҳамда коннотатив
маъносини англаш осонлашади. Бундан семали бўлаклар уйғунлигида
ташқари, terribly smart, awfully beautiful, шаклланадиган ҳодиса кўриниши
best enemy каби баъзи сўз бирикмалари сифатида қараш муҳимдир.

60