Page 63 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ МАНЗАРАСИ ТАСВИРИДА КОНЦЕПТ ВА
КОНЦЕПТОСФЕРА

Бахронова Дилрабо,
Ўзб. Рес. Қуролли Кучлари Академияси доценти, фил.ф.д. (PhD)

Калит сўзлар: билим, концепт, тушунча, концептосфера, тафаккур, концентрат.

Когнитив тилшунослик ва бир хилликка эришилган эмас», деб ѐзади.
лингвокультурологияда концептга ҳар бир Бундан ташқари, «концепт» билан
миллатнинг дунѐқараши ва менталитети «тушунча»ни бир-биридан ажратиш
орқали оламнинг лисоний манзарасини муаммоси ҳам ўз ечимини тўлиқ топган,
тасаввур қилиш сифатида қаралмоқда. деб бўлмайди. Қадим ва замонавий
Концепт ўзи нима? «Концепт» тадқиқотларда турли нуқтаи назарларнинг
термини фалсафада У.Т.Гоббс, П.Абеляр, мавжудлиги ҳам буни кўрсатиб турибди.
У.Оккам каби файласуфлар асос солган Жумладан, ўрта асрлардаѐқ П.Абеляр:
ўрта асрлар концептуализми даврига Тушунча онгли (intellectus) ва рационал
тегишли бўлиб, уларнинг фикрича, билим (тушуниш) билан боғлиқ, концепт
концептлар нарсалар белгиларини (conceptus) – маъноларни ижодий талқин
умумлаштирувчи ва онг томонидан унинг қилишга қодир юксак маънавият, онг
ички фойдаланиши учун ҳосиласи, деб ѐзган [НФЭ Т 1, 2010: 10-11]
гавдалантирилган, ўзида муҳим ва долзарб бўлса, В.Н. Ярцева «тушунча» ва
ахборотни жамлаган универсал «концепт» терминларини синоним
омиллардир. «Концепт» термини илк сифатида келтиради [ЛЭС 1990: 559].
марта С.Н.Аскольдовнинг 1928 йилда Бугунги кунда «тушунча» ва «концепт»
ѐзилган «Концепт ва сўз» мақоласида синоним сифатида тилшуносларни
ишлатилган. Концептларга берилган қониқтирмай қўйди. Ю.С.Степанов
таъриф ва уларнинг типологияси, уларни фикрича, «тушунча предметлар ва
ўрганишга оид ѐндашувлар ҳар хил бўлиб, ҳодисалар ҳақидаги фикр бўлиб, уларнинг
ҳозирги замон тилшунослигида «концепт» умумий ва аҳамиятли белгиларини акс
термини дунѐ ҳақидаги билимларни эттиради, концепт эса – бу шундай бир
намоѐн этиш шаклларидан бири сифатида ғояки, у нафақат мавҳум, балки аниқ-
ишлатилади. Бироқ З.Д.Попова ва ассоциатив ва эмоционал-баҳоловчи
И.А.Стернин тўғри таъкидлашганидек, белгиларни ҳам қамраб олади. Концептлар
тилшуносликда концепт терминининг нафақат фикрланади, балки улар бошдан
олам ҳақидаги билимларни намоѐн этувчи кечирилади». Олим шунингдек, концепт
турли талқинлари мавжуд. Ш.Сафаровнинг маданий дунѐ ва индивидуал маънолар
фикрича, «концепт» тушунчасининг ўта дунѐси ўртасидаги кесишиш нуқтасидир,
мавҳум ҳодиса эканлиги, унинг бу инсон шуурида тўпланган маданият
замиридаги «ментал структура» аниқ концентратига (сгусток) ўхшайди, у
моддий кўринишга эга бўлмасдан, балки орқали маданият инсоннинг онгига
ақлий идрок жараѐнида ҳосил бўладиган, киради, деб ѐзади.
тасаввурдаги тузилма эканлиги унга «Тушунча» ва «концепт» терминлари
(концептга) тўлиқ жавоб беришни В.Н.Телия, В.В.Колесов, Е.С.Кубрякова,
қийинлаштиради. Н.Маҳмудов ҳам В.И.Карасик, С.Г.Воркачев каби рус
терминология масаласида тўхталиб, «улар олимлари ишларида ҳам таърифланган.
ҳақида тилшуносликда жуда кўп ѐзилган «Тушунча» ва «концепт»ни аниқ фарқлаш
бўлишига қарамасдан, ҳали-ҳамон борасида В.Н.Телия «... «тушунча»
уларнинг айримлари, масалан: «лисоний терминини «концепт» терминига
шахс», «концепт» терминлари талқинида алмаштириш – оддийгина терминологик

62