Page 65 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

киритишни таклиф қилганимизда, улар Б.Р.Менглиев ва З.Т.Холмоновалар
томонидан изоҳли луғатнинг 25-қайта фикрича: «Билимлар система характерига
нашр жараѐнида бу лексемани луғатга эга бўлмас экан, у тасаввурлигича қолади.
киритиш масаласи муҳокамага қўйилиши Барқарор (система)лашган билимлар
билдирилди. концепт табиатига эга бўлади. Концепт
Қисқача айтганда, концепт объектлар моҳиятини тушунча ва сўз категориялари
ва уларнинг хусусиятлари ҳақидаги билан яхлит парадигмада, уларнинг
ахборотни қуриш жараѐнида пайдо бўлади, умумий ва фарқли жиҳатларини
бунда ушбу ахборот инсонни ўраб турган текширмасдан тушунтириб бўлмайди».
дунѐдаги воқеликларнинг ҳолатини ҳамда Воқеликнинг инсон онгида акс этиш
инсон тасаввуридаги дунѐ ва ундаги жараѐни – жуда мураккаб ҳодиса. Бунга
ишларнинг эҳтимолий аҳволи ҳақидаги ҳиссий (бундан тасаввурлар ҳосил бўлади)
маълумотларни ҳам ўз ичига олиши ҳамда мантиқий билиш (бундан концепт ва
мумкин. Бу маълумотлар шахснинг тушунча ҳосил бўлади) орқали эришилади.
дунѐнинг объектлари ҳақида билган, Улар шундай изчил ва босқичма-босқич
тахмин қилган, ўйлаган, тасаввур ҳодисаларки, воқеаларни сезиш, туйиш,
этганларини ифодалайди. идрок этиш, улар ҳақида тасаввур, билим
Концепт терминини ўзбек ва, ниҳоят, тушунча ҳосил қилиш жараѐни
тилшунослари, жумладан, Ў.Юсупов, кетма-кет содир бўлади. Б.Р.Менглиев ва
А.Нурмонов, Ш.Сафаров, Н.Маҳмудов, З.Т.Холманова тушунчани концептнинг
Д.У.Ашурова, А.Э.Маматов, «мағзи» ҳисоблаб, ўзбек миллий бадиий
Б.Р.Менглиев, З.Т.Холмонова, Д. кинофильми мисолида фикрларини
Худайберганова каби қатор олимлар қуйидагича давом эттирганлар: маълум
таърифлашган. Ў.Юсуповнинг фикрича: бир фильм (айтайлик, «Келинлар
концепт билан тушунчани айсбергга қўзғолони»)ни кўраѐтганда воқеаларни
ўхшатиш мумкин. Агар концепт айсберг сезги аъзолари – кўз ва қулоқ фаолиятига
бўлса, унинг сувдан чиқиб турган қисми таяниб қабул қиламиз, онг ва хотирамизда
тушунчадир. Ш.Сафаров: «концепт мавжуд бўлган ахборот билан қиѐслаб
кўпжиҳатли ва кўпўлчовли ҳодисадир. идрок этамиз – уқамиз, тушунамиз.
Унинг шаклланиши воқеликни бевосита Шунинг маҳсули ўлароқ, тафаккуримизда
идрок этиш жараѐнида ўзлаштирилаѐтган мазкур фильм ҳақида анча абстракт,
билимнинг инсон хотирасидан билим умумий бир ахборот (маълумот) ҳосил
олиши ва ушбу билимнинг маълум бўлади, бу – шу фильм ҳақида
маънода мавжуд бўлган маданий, аҳлоқий онгимиздаги тасаввурдир. Лекин бу
қадриятлар билан мослашувини тақозо манзаравий тасаввур ҳали билим ѐки
этади», деб ѐзади. Д.У.Ашурованинг тушунча эмас. Тушунча даражасига
фикрича, концепт деб барча тушунчаларни кўтарилиш учун тасаввур муносабатлар
аташ нотўғри, балки дунѐ ва миллий тизимига киришиб, концепт даражасига,
маданият муҳитида муҳим роль яъни системалашган билим даражасига,
ўйнайдиган тушунчаларгина концепт бўла сўнгра бу концепт жузъийликлардан,
олади. Д.Худайберганова ҳам концептнинг манзаравийликдан холи бўлиши, юксак
кўп қиррали ва кўп қатламли ментал умумийлик даражасига кўтарилиши лозим.
тузилма эканлигини таърифлар экан, Фильмнинг муаллифи, яратилиш даври,
концепт «бир вақтнинг ўзида психологик, образлар системаси, сюжети,
когнитив-семантик ва композицияси, ғояси, бадиий
лингвокультурологик жиҳатларни намоѐн хусусиятлари, асар ҳақидаги фикрлар,
этишини, чунки, концептнинг когнитив ва аҳамияти (бу қаторни анча давом эттириш
лингвокультурологик тадқиқотлар объекти мумкин) кабилар ҳақидаги тўлиқ ва
сифатида тавсифланаѐтгани ҳам шундан системали тасаввур ҳосил қилингач,
далолат бериб» турганлигини концепт шаклланди дейиш мумкин.
таъкидлайди. Тасаввурнинг юқори даражаси (яъни тўлиқ

64