Page 64 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

алмаштириш эмас: концепт – бу доимо баҳоларни тасаввур қилишнинг муайян
тартибга солинган билим, демак, у тузилмалари кўринишида қоришиқ
шунчаки объектнинг белгиларини акс сақланади ва тизимланади. Муайян нарса-
эттирибгина қолмасдан, балки ушбу предметнинг концепти макон ва замонда
лисоний жамоада моҳият ҳақидаги ўзгарувчан хусусиятга эга бўлиб, у қотиб
билимларга оид барча белгиларни қолган «жисм» эмас, балки, кулол
кўрсатади», дейди. В.З.Демьянковнинг қўлидаги лойдек турли хил кўринишни
фикрича, «тушунчалар – одамлар келишиб эгаллаши мумкин.
олган нарсалардир, одамлар уларни В.А.Маслованинг фикрича, концепт
муаммоларни муҳокама қилганда «тил лингвокультурологик ўзига хослик билан
топишиш» учун ишлаб чиқадилар; белгиланган ва муайян этномаданият
концептлар эса ўз-ўзидан мавжуд, уларни соҳибларини у ѐки бу тарзда тавсифловчи
одамлар у ѐки бу даражадаги ишонч ѐки семантик тузилма. Концепт сўз
ишончсизлик билан қайта тиклайдилар». маъносидан бевосита келиб чиқмайди,
Демак, одамзот келишилган ҳамда балки сўз луғавий маъносининг инсон
индивидуал ҳолда жамиятда умумий ва шахсий тажрибаси ва халқ тажрибаси
хусусий аҳлоқий-миллий-маданий қонун- билан тўқнашуви натижаси ҳисобланади.
қоидалар, стереотиплар, эталонлар У эмоционал, экспрессив, баҳолаш кошини
яратади. Уларнинг ҳаммаси инсоннинг билан ўралган. Масалан: ўзбек
онгу-шуурида асрлар давомида йиғилган информантлар орасида «бўталоғим»,
ментал билим концептлар сифатида деганда нимани тушунасиз? саволига: 1)
шаклланади. фарзанд (73%); 2) ҳайвон боласи (27%),
Концептлар инсон онгида деб жавоб олинган бўлса, айни
шаклланадиган туб негизлар бўлса, улар информантлар томонидан бир неча
қай тариқа воқеланади? деган саволга муддатдан кейин «бўталоқ»қа – 1) ҳайвон
З.Д.Попова ва И.А.Стерниннинг фикрича, боласи (81%); 2) бола (14%); 3) семиз
тил концептларни инсон онгида киши (5%) жавоблари кўрсатилди. Бу ерда
шакллантиради, бироқ бунинг ўзи кам, яна «бўталоқ»қа «-им» қўшимчасининг қўшиб
сезгирлик, кўргазмалилик, у ѐки бу нарса- ишлатилиши зооморфизмнинг
предмет ѐки ҳодиса билан боғлиқ фаолият тагмаъносида луғавий маънонинг тажриба
зарур. А.П.Бабушкин концептни билан тўқнашуви натижасида ҳосил бўлган
«коллектив онгнинг исталган дискрет миллий семантик-прагматик ифоданинг
мазмунли бирлиги бўлиб, у тил соҳиблари кучайишида кўринади. Образли қилиб
миллий хотирасида субстрат кўринишида айтганда, «бўталоқ» - «бегона» сўз,
сақланиб, реал ѐки идеал дунѐ нарса- «бўталоғим» эса «ўз» сўзга айланган.
предметини акс эттиради. Концепт Испан тилида бўталоқ guelfo/a
вербаллашади, сўз билан белгиланади, акс зооними билан ифодаланади, аммо у
ҳолда у мавжуд бўла олмайди», тарзида деярли истеъмолда эмас, туя боласи
таърифлайди. Е.С.Кубрякованинг фикрича, луғатларда «cría de camello» (туя боласи)
концепт – онгимизнинг ментал ва руҳий дейилган, одам (фарзанд)га нисбатан
имкониятларини ҳамда инсонинг билим ва метафора ѐки ФБлар таркибида учрамайди.
тажрибасини акс эттирувчи ахборот Информантлар инсонга нисбатан бу сўзни
тизимини тушунтиришга хизмат қилувчи бирорта кўчма маънода қўлламадилар.
термин; хотира, ментал сўз бойлиги, Канар ороллари испан тилига мансуб
миянинг концептуал тизими ва фикр ҳисобланган guelfo/a зоолексемаси
юритиш (lingua mentalis) ҳамда инсон луғатларда ўз ўрнини топмаган, бу сўзни
руҳиятида бутун дунѐ воқелигини акс Испан қироллик академияси ҳузурида
эттирувчи тузилмадир [КСКТ 1996: 79-83]. доимий ишлайдиган луғатшунослик
Бизнингча, концепт инсон онгу- академияси томонидан испан изоҳли
шуурида дунѐ, воқелик ҳамда шахснинг луғатини бойитиб борувчи тилшунос
ўзи ҳақидаги ахборот, билимлар ва олимларга асосий луғат таркибига

63