Page 15 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ягона бир ―тўр‖ни ҳосил қилади. Н.Маҳмудов маъно-мазмунга даҳлдор
Хусусиятларнинг ўзаро боғлиқлиги ўзгаришлар, янгиланишлар, эврилишлар
бирликнинг умум-қабул қилинган тилдай сирли оламнинг табиий
қоидалар асосида қўлланишини такомилини таъмин этадиган зарурий
таъминлайди. Масалан, инглиз тилидаги жараѐн эканлигини таъкидлаѐтиб,
ring сўзи ―давра‖, ―айлана‖, ―узук‖, ―ринг, ―тилнинг маъно-мазмун жиҳатидан
арена‖, ―биргаликда ҳаракат қиладиган тараққиѐти, такомили мутлақо ―ўз-ўзидан‖
кишилар гуруҳи‖ каби маъноларни бўладиган, тамоман хаос тарзидаги жараѐн
ифодалайди, аммо ушбу маънолар эмаслигини‖ ва ―бу жараѐнда тил
ифодасининг марказида ―думалоқ, айлана эгасининг эҳтиѐжи, интилишлари, дунѐга
объект‖ умумлашган тушунчаси туради. муносабати ҳал қилувчи роль ўйнашини‖
Р.Лангакернинг таъбирича, айнан шу ҳамда унинг ―когнитив фаолияти
доиралик хусусияти аторофида бошқарувчилик вазифасини ўташини‖
концептуаллашув жараѐни кечади алоҳида эслатиб ўтди [Маҳмудов 2014:16].
[Langacker 2002:3]. Алоҳида маънолар Тил эгасининг когнитив фаолияти
концептуал марказ (cognitive domain) чексиз бўлгани боис, маъно такомили ҳам
билан боғлиқ ҳолда кечади. Жумладан, тўхтовсиз давом этадиган жараѐн. Бунда
hypotenuse ―гипотенуз‖ тушунчасининг бажариладиган умумлаштириш ва
когнитив марказида right triangle ―тўғри конкретлаштириш ҳаракатлари ҳамоҳанг
учбурчак‖ тушунчаси турса, elbow ―елка‖ бўлгани каби маъно хусусиятлари
тушунчаси учун марказ–arm ―қўл‖ бўлади. умумийлик ва хусусийликнинг диалектик
Бу йўсиндаги талқинлар, худди ―прототип якдиллигини акс эттиради. Бир пайтлар
маъно‖ ѐки ―семантик ибтидо‖ларни академик тилшунос В.В. Виноградов
ажратиш ҳаракатидек, қачонлардан буѐн томонидан айтилган ―сўзнинг барча
муҳокама қилиниб келинаѐтган ―умумий маънолари асосий номинатив маънога
ѐки асосий маъно‖ муаммосини қайтадан нисбатан ҳосиладир‖ [Виноградов
долзарблаштиради. Ушбу муаммо 1952:12]. Қайдни ҳам диалектиканинг
муаллифнинг бошқа бир ишида батафсил худди шу қонунияти доирасида англамоқ
ѐритилганлигини эътиборга олиб [Сафаров даркор. Зотан, маъно хусусияларининг асл
2013:108-143], унга оид баъзи хулосаларни қиймати уларнинг умумий структурада
қайта такрорлаш билан чекланиб қўя тутган ўрни билан белгиланади, марказдан
қолмоқчиман. Биринчидан, маъно узоқлашган сари ушбу қиймат
структурасидаги турли қўзғалишларнинг кучсизланиб бориши мумкин. Қандайки
оқибатида пайдо бўладиган ҳосила бўлмасин, матннинг ўқиладиган,
бўлакларнинг манбаларини ва уларнинг англашиладиган бўлиши кўпгина
муносабатларини билиш назариясининг омилларга боғлиқ ва шундайлардан бири
янги йўналиши бўлган дискурсив- тил бирликларининг прототип маъно
синергетик парадигмаси тамойиллари компонентига эга бўлишидир. Кодларнинг
татбиғида таҳлил қилиш жоиз. (улар лисоний, бадиий, сиѐсий, маданий
Иккинчидан, семантик структуралардаги бўлиши мумкин) турли ҳолатларда
силжишлар асосан субъектив хусусиятга такрорланиши натижасида қоладиган ―из‖
эга эканлигини эътироф этиш лозим. турли тўпламда зичлашади. Фаранг
Учинчидан, сўз семантик структураси файласуфи Ж.Деррида матннинг
яхлит (гештальт) кўринишини олиши учун маънодорлигини таъминлаш учун
маълум бир семантик ўзакка эга бўлиши мунтазам структуралар, анъаналар,
керак ва бу ўзак бошқа дериват маънолар қоидалар ва кодларнинг мавжудлиги
шаклланишида етакчилик қилиши мумкин. зарурияти доимий равишда таъкидланган
Аммо ―марказ‖, ―ўзак‖, ―етакчи‖ эди [Derrida 1992:64]. Файласуф айтаѐтган
қандайдир ўзгармас, батамом турғун умумийлик ѐки доимийлик (―мунтазамлик‖
ҳодиса эмас, ўзакда ҳам кўчимлар юзага дейишга сесканиб турибман) батамом
келиши кузатилган ҳол. Яқинда турғунликка ишора қилмаса керак ва

14