Page 17 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

адресатига эга (яъни бирор кишига ўринда, сўзларнинг нутқий фаолият
йўналтирилади) ҳамда шу йўсинда унинг жараѐнида ўзаро муносабатларида намоѐн
онгида бирор бир ғоя, тушунча туғдиради. бўладиган фарқловчи белгилари
Ч. Пирс ―интерпретант‖ деб атаѐтган тизимидир. Бу тизим қандайдир мавҳум
ҳодиса объектни такрорламасдан ѐки лисоний тузилма кўринишида
тамоман қамраб олмасдан, балки қаралмасдан, балки мулоқот
шаклланаѐтган тушунча ва белги учун асос динамикасида, сўзнинг руҳий ва ижтимоий
(the ground of representamen ) хизматини шартланишида қаралиши керак‖ [Леонтьев
ўтайди [Пирс 2000, т.2.:318-319; Қиѐсланг: 1971:11]. Психолингвист Алексей
Сухачѐв 2003: 53-54]. Айтилган фикрларга Алексеевич Леонтьевнинг падари бўлмиш
таянадиган бўлсак, янги маъно- психолог А.Н.Леонтьев эса, ―семантик
мазмуннинг қандайдир бир ―бўшлиқдан‖ структурада психологик маъно ва шахс
ѐки йўқ жойдан пайдо бўлмаслигига, унинг мазмуни‖ (личностный смысл)
қиѐфа олишида прототип маъно билан фарқланиши тарафдори. Ота-Леонтьевнинг
бўлган муносабат ўз ўрнига эга эканлигига таъбирича, психологик маъно борлиқнинг,
яна бир бора ишонмоғимиз даркор. Шу индивидуал муносабатдан ҳоли ҳолда,
сабаб бўлса керак-ки, луғат–таржимоннинг объектив боғланишлар, алоқалар кўламида
доимий ҳамроҳи. Луғат табиатан ўзига хос акс топишидир. Шахс мазмуни эса,
лингвистик музейни эслатса-да, лекин аксинча, алоҳида шахснинг индивидуал
унинг экспонатлари қандайдир фаолияти тизимида ҳосил бўлади ва шунга
―алмисоқдан қолган нарсалар‖ бўла нисбатан унга субъектив хусусият хосдир.
олмайди, чунки музей экспозицияси А.Н.Леонтьев психологик маънонинг
тартиботни, узлуксиз янгиланишни, қайта фарқли жиҳатини ―борлиқнинг ҳеч қандай
изоҳлашни ѐқтиради. Аммо музейдаги индивидуал идроксиз, шахс билан боғлиқ
экспонатни ҳар бир тамошабин ўзича бўлмаган ҳолда акс топишида‖ кўрса, шахс
қабул қилиши, идрок этиши ва маъносини эса инсоннинг индивидуал
тавсифлаши мумкин бўлганидек, тил фаолияти тизимида ҳосил бўладиган,
бирлигининг алоҳида қўлланишларидаги ―субъектнинг оламга нисбатан шахсий
маъносининг тавсиф-изоҳи ҳам ўқувчи– муносабати рамзи‖ сифатида тавсифлайди
коммуникантларнинг идрокига боғлиқ. [Леонтьев А.Н. 1975:147;299]. Назаримда,
Маъно ҳодисаси гуманитар руҳшунос олимнинг қайдлари ажратилган
фанларнинг афсунланган нуқтасига турдаги семантик ҳодисаларнинг
айланди ва бу ―дарди бедаво‖дан муносабатини етарли даражада
қутулишнинг йўлини излаш давом ѐритаѐтгани йўқдек. Биринчидан, шахс
этмоқда. Руҳшунослар ва уларга эргашган мазмунини бу қадар психологик маънога
психолингвистлар энг самарали йўллардан қарши қўйиб, уни маълум жамоанинг
бирини фаоллик назарияси татбиқида тарихий-маданий тажрибаси, унинг
кўрмоқдалар. Инсон нарса-ҳодисаларнинг воситасида юзага келадиган
хусусиятларини ўз фаолияти доирасида дунѐқарашидан йироқ қўйиш ва қандайдир
идрок этади, уларнинг моҳиятини, ―индивидсиз‖, ―норуҳий‖ ҳодиса
бошқача айтилганида, маъносини англаб кўринишида талқин қилиш ҳақиқатга мос
етади. Бундан ташқари, маънонинг жараѐн келмайди. Иккинчидан, ушбу турдаги
сифатидаги талқини ҳам ботиний ҳодиса мазмуннинг субъективлиги,
кўринишида бажарилаѐтган фаолият биртарафлигига интеллектуал фаолият
муҳитида шаклланади. Тил бирликлари жараѐнидан руҳий мундарижага эга бўлган
семантикаси улар восита сифатида қатор ҳолатларни сиқиб чиқаришга олиб
қўлланилаѐтган фаолиятнинг қандай келади. Ҳолбуки, ассоциатив боғланиш,
йўналиш олиши билан боғлиқ ва маъно образли тасаввур, ҳиссиѐт каби ҳолатлар,
фаолиятнинг ―ўзгартирилган шакли‖дир. биринчи навбатда, шахснинг воқеликка
―Маънонинг психологик структураси,–деб субъектив муносабатини акс эттиради.
ѐзган эди А.А. Леонтьев,– дастлабки Ушбу хусусиятларнинг, шунингдек,

16