Page 48 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

ДУНЁДАГИ ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИНИНГ ВАРИАНТЛАРИ ВА УЛАРНИ
ТАСНИФЛАШ

Раҳимов Ғанишер Худойқулович,
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети доценти

Калит сўзлар: генеалогик, методологик, маҳаллий стандарт, маҳаллий вариант,
экзонорматив муқимлашув, эндонорматив муқимлашув.

Оламда мавжуд нарса-ҳодисаларни ривожининг кейинги босқичларини
уларнинг таркибан пайдо бўлиши, тарихий белгилаб беради. Аниқ ва табиий фанларда
тараққиѐти, учраган ўзгаришларига таснифлашнинг намунали методлари
нисбатан ўрганиш анъанага айланган. яратилган бўлиб, улардан фойдаланиш
Шунингдек, бирор-бир объектнинг пайдо асосида ўрганилаѐтган объектнинг тизимга
бўлиши ва унинг тараққиѐти ҳақида хос хусусиятлари ва фарқли белгилари
гапиришдан олдин ушбу объект аниқ кўринишда намоѐн бўлади ҳамда
тавсифланиши лозимлиги ҳам барчага тасниф қатъий, тартиботли кўриниш
маълум. Тавсиф эса тизимли ѐндашувни олади. Жумладан, скандинав олими
талаб қилади, зотан, тизимлаштиришсиз Линнейнинг ботаникага ва рус
илмий таҳлил ҳеч қандай натижага эга тадқиқотчиси Мендельевнинг кимѐга оид
бўла олмас эди. Буюк Абу Райҳон тасниф-жадваллари шундайлар қаторига
Берунийнинг “Менералогия” асари киради. Бизнинг фанимизда эса бундай
яратилмаганида минераллар ва натижаларга эришиш қийин масала. Аниқ
кристалларнинг табиатини ўрганишда дунѐ методларнинг етишмаслиги, тасниф учун
фани яна неча асрлар оқсоқланиб юрган зарур бўлган белгиларни ажратишнинг
бўлар эди. Америкалик олим Ф.Старр баъзан қийин кечиши, ўткинчи ҳоллар ва
яқинда қайд этганидек, “табиий танлов” кўрсаткичларнинг кўп учраши кабилар
қонунини Чарльз Дарвиндан минг йиллар лисоний ҳодисалар таснифида турли-
олдин кашф этган бу зот “ўзининг туманликлар мавжудлигига сабаб
кўптомлик, аниқ фактларга лиммо-лим бўлмоқда. Ҳатто, Маҳмуд Қошғарий
асарларини яратиш учун янги метод ва бошлаб берган ва кейинчалик “ѐш
технологияларни татбиқ этди ва грамматик”лар давом эттирган тилларнинг
кейинчалик уларни математика, генеалогик таснифини оладиган бўлсак,
тригонометрия, сферик геометрияга оид унда қатор “бўш” ѐки “ноаниқ” ўринлар,
воситалар ҳамда мумтоз мантиқнинг аниқ исботсиз фаразлар мавжудлигини кўриб
таҳлил усуллари билан бойитди. Шунинг турибмиз. Барчага таниш бўлган
билан биргаликда, у ўз хулосаларини морфологик тасниф амаллари ҳам
баъзан фаразли кўринишда баѐн қилиш тулиғича кутилган натижаларни бермади,
билан бошқа тадқиқотчиларга уларни талабалар ҳозиргача аналитик тилни
текшириб кўриш ва мукаммаллаштириш флективидан фарқлашда қандай усулдан
имконини қолдирди. Аммо буни яна беш фойдаланиш лозимлиги тўғрисида аниқ
юз йил кутишга тўғри келди ва ниҳоят кўрсатма ола олмасдан турибдилар, чунки
европалик тадқиқотчилар унинг кўпгина ҳолларда морфологик кўрсаткич
башоратларини тасдиқлаш ҳамда жасурона таснифий белги вазифасини ўтамасдан
хулосаларини эътироф этишга мажбур қолади. Бироқ мавжуд муаммо ва
бўлдилар” (Starr 2013:378). қийинчиликлар тилшуносликда таснифлаш
Кўринадики, тизимлаштириш ва амаллари самара бериши қийин ва шу боис
таснифлаш илмий таҳлилнинг асосий уларга мурожаат қилиш шарт эмас, деган
босқичларидан бўлиб, у фан соҳалари фикрни уйғотмаслиги лозим. Аксинча,

47