Page 53 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

variants) атамасини қўллаган Э. Шнайдер Айнан шу даврда луғатлар ва
вариантлар ҳосил бўлишини таджирий қўлланмаларда янги вариант намуналари
ҳодиса сифатида қарашни маъқуллади қайд қилина бошлайди.
(Shneider 2007). Вариантлар ривожи 5. “Фарқланиш” босқичида янги
эволюцион жараѐн эканлиги ҳақиқат, миллат шаклланади ва турли ҳудудий,
чунки ушбу жараѐн ижтимоий-маданий ижтимоий ҳамда этник гуруҳлар
воқеалар кечишининг кетма-кетлигида мажмуасидан ташкил топган бу
кечади. Лекин таджирий босқичлар миллатнинг тилида ички бўлинишлар,
вариантлашувнинг барча ҳолатларида бир яъни “шева”ларнинг ҳосил бўлиши
текис ва бир хил кўринишда кечиши кузатилади.
гумон. Билдирилаѐтган гумонимизни Санаб ўтилган эволюцион
асослаш учун Э. Шнайдер санаб ўтган босқичлар инглиз тили вариантлари
тараққиѐт босқичлари қаторини ривожига хос бўлса-да, лекин улар ушбу
эслатмоқчимиз. Бу қаторга олим “асос тилнинг дунѐ бўйлаб тарқалишининг барча
солиш” (exonormative stabilization), ҳолатларини акс эттирмайди. Уларга
“маҳаллийлашув (nativation), диққат билан разм солганимизда, сўз,
“эндонорматив муқимлашув” асосан, инглиз тилининг биринчи ѐки она
(endonormative stabilisation), “фарқланиш” тили сифатида эътироф этилишига оид
(differentiation) кабиларни киритиб, ҳолатлар ҳақида кетаѐтганлигини ва фақат
қуйидагича изоҳлайди (Shneider 2007:78- айрим пайтлардагина унинг иккинчи
87): (расмий) тил сифатида қабул қилинишига
1. “Асос солиш” босқичи инглиз изоҳлар берилаѐтганлигини кўрамиз.
тилининг бошқа бир ҳудудга кўчиб келган Ҳолбуки, инглиз тилининг дунѐ бўйлаб
одамлар гуруҳи тамонидан қўлланишга тарқалиши юқоридаги ҳолатлар билан
киритилишини акс эттиради. Бу босқич чегараланиб қолмайди. Бугунги кунда
маълум бир давр мобайнида кечиб, тил дунѐнинг турли мамлакатларида
вазияти турғунлашганидан, яъни миллиардлаб фуқаролар бу тилни чет тили
“кўчманчилик” тили ҳукмронликка сифатида ўрганмоқдалар, ундан расмий ва
эришганидан сўнг тугайди. илмий мулоқот жараѐнларида
2. “Экзонорматив муқимлашув” фойдаланмоқда ва газета-журналлар нашр
ҳудуд истило қилинганидан сўнг инглиз қилинмоқда ҳамда таржималар
тилининг тарқатилиши ва маҳаллий аҳоли бажарилмоқда. Тилнинг бу йўналиш ва
орасида билингвиаллар гуруҳининг кўринишда тарқалишини назардан четда
шаклланиши шароитида кечади. қолдириш мўлжалланган таснифнинг
3. “Маҳаллийлашув” босқичида тўлақонли бўлмаслигига сабаб туғдиради,
кўчиб келганларнинг она юрти билан чунки таснифий мезонлар тўплами талабга
алоқаси сусаяди ва бунинг натижасида жавоб бермайди.
маълум турдаги лисоний воқеликлар юзага Таснифнинг тўлиқ, барчани
келади: маҳаллий аҳоли тили билан инглиз қониқтирадиган кўриниш олиши учун яна
тилининг ўзаро “қоришуви” натижалари бир карра юқорида эслатилган сифат ва
кўрина бошлайди, янги вариант ҳосил сон (квалитатив ва квантатив) таҳлил
бўлишига замин тайѐрланади. амалларига мурожаат қилингани маъқул.
4. “Эндонорматив муқимлашув” Квантатив таҳлилга мурожаат қилинганда
босқичи маҳаллий меъѐрларнинг аста- инглиз тилининг қўлланиш миқѐси,
секин қабул қилиниши ҳамда кўчиб жамиятнинг турли соҳаларида (таълим,
келганларнинг маҳаллий аҳоли билан бизнес, ҳуқуқ, маданият ва ҳ.) бажараѐтган
миллий ўзлик бирдамлигига интилиши, вазифаси аниқланса, квалитатив амаллар
аниқроқ айтадиган бўлсак, янги татбиқида эса ундан фойдаланиш
миллатнинг шаклланиши даврида кечади. даражаси, ижтимоий сингдирилганлик

52