Page 50 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

маъқулланиши ва қўлланиши. Қоидалар бирор-бир мантиқий асосга эмас (барча
танловида лингвистик хусусиятларга [in] ва ain‟t шаклларидан фойдаланади).
нисбатан алоҳида шахслар ва гуруҳлар Эслатиб ўтиш жоизки,
фикри устун туради ҳамда, одатда, стандартларнинг юқорида санаб ўтилган
зиѐлилар нутқи меъѐр сифатида мезон ва ҳолатлари асосан инглиз
белгиланади. Танланган меъѐрлар турли тилининг икки минтақада, яъни Америка
ўқув даргоҳларида, диний муассасалар, Қўшма Штатлари ҳамда Буюк Британияда
давлат ташкилотлари, нашриѐтларда амалда бўлган нормалари мажмуасига
маъқулланади ва тарқалади. Меъѐрларнинг оиддир. Бироқ АҚШда ҳам
тарқалиши шакл ва вазифа якдиллигини меъѐрлаштириш йўли билан стандарт
тақоза этади, масалан, инглиз чегарасини белгилаш муаммоси узил-
стандартининг шаклланиши даврида унинг кесил ҳал қилинмасдан қолмоқда ва бу
кўплаб юнон ва лотин луғат бирликларини борада турли, баъзан бири-иккинчисига
қамраб олишига тўғри келди, чунки улар қарама-қарши фикрлар туғилишига сабаб
илм, дин, фалсафа соҳаларида муҳим роль бўлмоқда. Тадқиқотчиларнинг
ўйнайдилар. ѐзишларича, стандарт таснифида тилнинг
Айтилган босқичлардан ўтгандан ҳудудий вариантларини инобатга олиш
сўнг танланган қоидалар кодлашиб даркор эмиш, “чунки, масалан, car bear
бошлайди. Кодлашиш маълум мазмунга қаторидаги сўзлардаги “r” ҳарфининг
эга бўлган лисоний ҳодисаларга Шарқий Янги Англия ва Жанубий-Шарқий
тартиботли равишда лисоний белги Америка ҳудудларида (car ўрнига cah, bear
берилишидир. Код, одатда, маълум ўрнига beah) талаффуз этилмаслиги
кўринишда ижтимоий келишув асосида стандарт меъѐри сифатида қабул
қабул қилинади ва маълум маданий қилиниши билан бир қаторда, бошқа
муҳитда қўлланишда бўлади (Jakobson ҳудудларда талаффузда тўлиқ акс
1990:15). Стьюарт Ҳолл кўрсатганидек, топишини ҳам меъѐрдан четга қўйиб
“коднинг фаоллашувисиз мулоқотнинг бўлмайди” (Wolfram, Shilling-Estes
росмана ва мазмундор бўлиши қийин” 1998:11). Ҳақиқатан ҳам тил
(Hall 1996:37). Коднинг маълум меъѐрларининг белгиланишидаги бу қадар
вазиятларда жамиятда устунликка нотурғунлик, уларнинг сўзловчиларнинг
эришиши ва жамоадаги лисоний қайси ҳудудда яшашига боғлиқ ҳолда
фаолиятни маълум даражада “назоратга белгилаш “стандарт” ҳодисаси тўғрисида
олиши” стандартнинг шаклланишини гапиришнинг ўзиниѐқ қийинлаштиради.
тезлаштиради ҳамда унинг ролини Ҳарҳолда, АҚШда ҳам инглиз тилининг
мустаҳкамлайди. Бинобарин, 19 асрдан стандарт қоидаларини кодлаштириш
кейин Англияда оғзаки ва ѐзма нутқнинг ҳаракатлари мавжуд ва 1828 йилда нашр
маълум усулларини тавсия қилувчи кўплаб қилинган An American Dictionary of the
грамматик, стилистик қўлланмалар нашр English Language, Heritage Dictionary, The
қилиниши авж олди. Аммо тавсия Longman Pronunciation Dictionary кабилар
қилинаѐтган “тўғри” шаклни бунга мисол бўла олади (Wells 2008).
“нотўғри”сидан ажратиш бирор-бир аниқ Талаффуз ва грамматикадаги турли-
мезонга эга эмас ва бу борадаги туманликлардан қочиш мақсадида
кўрсатмалар мавҳумлигича қолиб америкалик олимлар Network English
кетмоқда. Масалан, сoming, hunting каби Standard кўрсатмаларига амал қилиш
шакллардаги –ing форматини унинг маслаҳатини берадилар, чунки Received
ѐзилишидан келиб чиқиб, [in] кўринишида Pronounciation нормалари “алоҳида
талаффуз қилиш ѐки isn‟t инкор ижтимоий гуруҳга оид бўлиб, ҳеч қачон
формасини ишлатиш ҳақидаги тавсиялар умумий талаффуз ҳолатларини акс
эттирмаган” эмиш (Milroy 1999:174).

49