Page 51 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

General American атамасини олган вариант саволга жавоб излар эканлар (Banjo
ўзига хос фонетик, орфографик, грамматик 1993:209).
хусусиятларга эга ва бу хусусиятларга Стандартлашув Ҳиндистон,
асосланган ҳолда уни British English Сингапур, Малазияда бироз тезлашгандек
вариантидан фарқлаш мумкин. кўринади. Ҳиндистонлик тилшунослар
Кейинги йилларда илмий тузган “Indian and British English” луғати
адабиѐтларда Ҳиндистон, Сингапур, яқинда нашрдан чиқди (Nihalani et al.
Жанубий Африка, Нигерия, Ямайка каби 2006). Аммо бу луғатда инглиз тили
мамлакатларда қўлланишда бўлган инглиз стандартига қиѐслаган ҳолда берилаѐтган
тили вариантларига нисбатан “маҳаллий меъѐрлар фақат тавсиф кўринишига эга
стандарт” (local standards) атамаси бўлиб, уларга риоя қилиш ҳақида ҳеч
ишлатилмоқда. Ушбу атаманинг изоҳи қандай тавсия ѐки кўрсатма йўқ. Натижада,
жуда оддий: турли мамлакатларда юзага инглиз тилида чоп қилинадиган маҳаллий
келган вариантлар British English газета, журналларда ҳеч бир стандартга
вариантига грамматик ва орфографик мос келмайдиган грамматик шакллар,
жиҳатдан мос келиши билан бир қаторда, нутқий тизилмалар қўлланиши доимо
талаффузда ва мулоқот қоидаларида кузатиб келинаѐтган ҳолдир (қаранг:
фарққа эга бўлади (Trudgill, Hannah Görlach 1995). Малазия, Сингапур ва
2008:1-4). Лекин британиялик Флиппинда ҳам қарийб шунга ўхшаш
тилшуносларнинг ушбу кўрсатмасига амал жараѐнлар кечмоқда (Deterding 2007;
қиладиган бўлсак, масалан, Норфолк Bolton 2002; Gill 2002; Anthea Gupta‟s
шевасида сўзловчиларнинг феъл Welpage; Language Veriаties Website).
тусланишидаги биринчи ва учинчи шахс Буларнинг барчаси
шаклларини фарқламасликларини (I do, he стандартлашишни белгиловчи мезонларни
do) ностандартликка йўйиб, ҳиндистонлик қайтадан кўриб чиқиш ва меъѐрлар
ва нигерияликлар инглиз тилини, улар [Ө] танловида тил тизимида юзага келаѐтган
ва [Ɵ] товушларини талаффуз ўзгаришлар ҳамда грамматик-лексик
қилмасликларидан қатъи назар, стандарт муқобилликларга эътибор қаратиш
лозимлигидан дарак беради. Зеро, лисоний
сифатида қарашга мажбур бўламиз. Чунки ҳодисаларнинг ҳар қандай кўринишда
улар I do ва he does шаклларини моделлаштирилиши тилнинг умумий
фарқлайдилар. табиатини, унинг ҳаракатчанлиги ѐки
“Маҳаллий вариантлар”нинг
кўпчилиги бизнинг асримизгача унчалик динамикасини ҳамда унга хос бўлган
яратувчанлик қобилиятини акс эттириши
кенг миқѐсда қўлланишда бўлмаганлиги керак. Бундан ташқари, стандарт тилнинг
сабабли, тил бирликларини тўғри манбаси фақат Британия ва АҚШ бўлиши
ишлатиши, грамматик қоидалардан ўринли кераклигини уқтириб келаѐтган ғоя ҳам
фойдаланиш ҳақида аниқ кўрсатмалар йўқ, анчагина эскириб қолганга ўхшайди.
уларда норма омманинг нутқига нисбатан Лисоний ҳодисалар тавсифида
белгиланади. Ҳиндистон, Нигерия, плюралистик ѐндашувнинг самарадорлиги
Жанубий Африкада амалда бўлган кўп бор синаб кўрилган. Боз устига, айрим
вариантларга келадиган бўлсак, уларда мамлакатларда инглиз тилида
стандартлашув илк босқичларда турибди, “қўшмаданиятлик” намунаси бўлган
танланган меъѐрларни ҳали ҳамма бир бадиий асарлар пайдо бўлмоқдаким,
хилда эътироф этиб улгургани йўқ. Нобель мукофоти соҳиби Ғарбий Африка
Нигериялик тадқиқотчи А.Банжо гувоҳлик вакили Воил Сойинка (Wole Soyinka),
беришича, шу мамлакатда инглиз тилида ҳиндистонлик Анита Десай ва Рожа Рао
ижод қилувчи муаллифлар ѐзаѐтганларини кабиларнинг асарлари матнидан стандарт
текширишда асосан “Зиѐли ҳамюртимиз
шундай усулда сўзлайдиларми?” деган
50