Page 49 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

уларнинг қулай ва маҳсулдор шаклларини Социолингвистик таснифнинг бу
излаш ҳамда режали, аниқ мақсад ила тури бажарилишида тил тараққиѐти
амалиѐтга татбиқ этиш йўлларини жараѐнида тизимда юзага келадиган турли
қидириш тадқиқотчилар олдида турган силжишлар ўрганилиб, улар натижасида
муҳим вазифадир. шаклланадиган вариантлар ўзаро
Қўлланилаѐтган усуллар ва амаллар қиѐсланади ҳамда алоҳида гуруҳларга
тадқиқ объекти табиатига мос келиши ажратилади. Бунда, албатта, гуруҳлашнинг
илмий таҳлилнинг энг асосий методологик таянч нуқтаси, яъни вариантлар қиѐсида
талабларидандир. Зотан бир соҳадан tertum comparison вазифасини ўтайдиган
иккинчисига (масалан, табиий фанлар асосни топиш муҳимдир. Лингвистлар тил
доирасидан гуманитар фанлар соҳаларига) вариантлари ва диалектларини фарқлашда
зўрлаб кўчирилган метод ѐки тамойил “стандарт” тушунчасига мурожаат қилиб
кутилган натижани бериш ўрнига, аксинча, келмоқдалар.
ўрганилган объектнинг моҳияти ҳақида Тилнинг стандарт шаклини олиши
нотўғри тасаввур уйғотишига ишончимиз узоқ пайтни талаб қилади ва у ижтимоий-
комил. Бунинг исботини, масалан, иқдисодий шарт-шароитлар қамровида
математика фанига оид кўплаб тушунча ва кечади. Бундан ташқари, маълум турдаги
ғояларни тилшуносликка олиб киришга луғат; грамматик, фонетик меъѐрлар
уринган глоссематика ҳамда генеративизм танлови бажарилиши лозим. Ушбу
каби йўналишлар қисматида кўриш меъѐрлар танланишида ѐзувчилар,
мумкин. Мураккаб табиатли тил тизимини, ўқитувчилар, нашриѐтчилар ва бошқа
унинг доимий ҳаракатдаги ҳодисаларининг зиѐлиларнинг ҳиссаси алоҳида ўрин
“иш фаолияти”ни, инсон ҳаѐтида тутади. Масалан, инглиз тилининг
бажарадиган вазифаларини илмий билиш, стандартлашиши ушбу тилнинг Англия
руҳан тасаввур қилишга кенг қамровли ҳудудида расмий мулоқот воситасида
ѐндашув мос келиши билан бир қаторда, муқимлашуви, расмий ѐзишма, нашрларда
ўта эҳтиѐткорликни ҳам талаб қилади. баѐн услубига эътиборнинг кучайиши
Тилга хос ҳодисалар таҳлилида, уларни билан боғлиқ. XVIII-XIX асрларда юзага
таснифлашда синчиковликни унутиш келган бундай муҳитда Лондоннинг
ҳамда синовдан ўтмаган амаллардан шимолий қисмида яшайдиган бадавлат
фойдаланиш этикдўзнинг мўкки тиккич оилалар маъқул кўрган тил инглиз
бигизидан шоҳи рўмолчага гул битишда стандартига асос бўлди. Бунда, гумонсиз,
фойдаланишдек бемаза ҳаракатга сабаб Кембриж ва Оксфорд
бўлади. университетларининг ўрни ҳам
Тиллар таснифида эътибор, энг алоҳидадир. Айниқса, 1755 йилда
аввало, лисоний хусусиятларга, яъни луғатшунос Самуэл Жонсоннинг машҳур
орфографик, фонетик, лексик, грамматик луғати нашр қилинганидан сўнг грамматик
ва прагматик кўрсаткичларга қаратилиши ва орфографик қоидаларнинг стандарт
муқаррар. Лекин тиллар ва уларнинг шакл сифатида кодлаштирилиши, яъни
вариантлари ҳақида сўз кетганда улар қайд этилиши осонлашди (ушбу луғат
қўлланишда бўлган юртлар, уларда таҳлилига ҳамюртимиз диссертацияси
сўзловчилар ҳамда уларнинг бошқа тиллар бағишланганлигини эслатмоқчимиз:
(вариантлар) билан алоқаси каби Салохитдинов 1975).
факторларга эътибор қаратмасликнинг Кўринадики, стандартлашиш энг
иложи йўқ. Лингвистик ва ушбу турдаги камида тўрт босқичдан иборат: тил
ижтимоий-жуғрофий кўрсаткичлар бир қоидаларининг танлови, бу қоидаларнинг
хилда эътиборга олинадиган таснифни маълум ижтимоий гуруҳ тамонидан қабул
социолингвистик таснифнинг алоҳида қилиниши, уларнинг тарқалиши ва айрим
тури сифатида қараш лозим. етакчи ташкилотлар тамонидан

48