Page 87 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИКДА БИЛВОСИТАЛИК ВА ИМПЛИЦИТЛИК
ТУШУНЧАЛАРИ

Шамахмудова Азиза,
СамДЧТИ катта илмий ходим-изланувчиси

Калит сўзлар: лисоний прагматика, билвоситалик, имплицитлик, билвосита нутқий
акт, имплицит нутқий акт.

Замонавий тилшуносликка имплицитлик тушунчалари кесишувига
прагматик ѐндашув нуқтаи назаридан асосланган.
қаралганда билвосита нутқий актнинг Тил ҳақидаги таълимотда
пайдо бўлиш ва шарҳланиш жараѐнлари билвоситалик бир тил белгиси ѐрдамида
билан боғлиқ саволларни кўриб чиқишга бошқа белги маъносини ифодалашга
алоҳида аҳамият берилади. Мулоқот қаратилган конвенционал ифодалаш
жараѐнида сўзловчи томонидан аниқ бир воситаси сифатида қаралади (Кобозева
вазиятда танлаб олинадиган билвосита 1986: 7-21). Шу нуқтаи назардан бир
лисоний шакллар, шунингдек, нутқий иллокутив акт бошқа бир иллокутив акт
тузилманинг мулоқот мақсадини ѐритиб воситасида амалга оширилиши анъанавий
берадиган омилларини ўрганиш замонавий тарзда билвосита нутқий тузилма, деб тан
прагмалингвистик изланишларнинг олинган (Падучева 2010: 87).
долзарб йўналишларидан бири Сўзловчининг асл мулоқот мақсади бу
ҳисобланади. (И. А. Стернин, Е. В. турдаги нутқий актда имплицит (яширин)
Милосердова, В. В. Дементьев, J. ифодаланган, яъни мулоқотнинг тил
Meibauer, C. Erhardt, H. Heringer). тизимида тўғридан тўғри акс этмаган.
Нутқий актлар назариясида А: Creo que biología es muy
сўзловчи томонидан танлаб олинган interesante, pero este professor…
коммуникатив стратегиядан келиб чиқиб, Б: Sí, el es como dormitivo.
бевосита нутқий актларга қарама-қарши Келтирилган нутқий актда биргина,
қилиб қўйилган билвосита нутқий актлар яъни тасдиқ иллокутив кучи амалга
марказий муаммолардан бири саналади. оширилган. Билвосита нутқий актлар
Тилшуносликка оид адабиѐтларда нуқтаи назаридан Б нутқий тузилмаси
билвосита нутқий актлар табиати ва унинг билвосита нутқий акт эмас, чунки нутқий
тавсифи, нутқий тузилманинг билвосита актнинг иллокуцияси эмас, балки
маъносининг воқеланиши механизмига пропозицияси билвосита бўлиб келган.
оид турлича нуқтаи назар ва қарашлар Ўқитувчини уйқу келтирувчи дори билан
баѐн этилган (Дж. Серль, Дж. Лич, Р. қиѐсланиши нутқий актнинг пропозицион
Бертолет, О. И. Герасимова, Г. Г. қисмини ташкил этади ва бу, шубҳасиз,
Почепцов ва бошқ.). Бу соҳада кўплаб сўзма-сўз тушунилмайди. Келтирилган
изланишлар олиб борилганига қарамасдан, нутқий тузилма бевосита нутқий акт
баъзи саволлар ҳозирги кунга қадар сифатида қаралиши лозим.
мунозаралидир. Тилшунос олимларнинг Аксинча, билвосита нутқий
билвосита нутқий актлар табиати актларда унинг пропозиционал маъноси
борасидаги фикрларининг бир бирига мос эмас, балки иллокуцияси яширин
келмаслигига асос бор. Чунки “билвосита ифодаланиши кузатилади. Шу билан
нутқий акт” ва “имплицит нутқий акт” биргаликда, нутқий актнинг
тушунчалари охиригача аниқланмаган ва пропозиционал мазмунини ифодаловчи
бу тилшуносликда билвосита ва ташқи структураси нутқий тузилмани
тўғри тушунишда белгиловчи нуқта

86