Page 88 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

сифатида намоѐн бўлади. Акс ҳолда, деб тарифлаган М.В. Никитин ҳам шу
тингловчи нутқий тузилманинг асл фикрни маъқуллайди. Ушбу муаллиф
маъносидан тўғри хулосага кела томонидан белгиланишича, имплицит
олишининг иложи бўлмаган бўлар эди. маъно бевосита ифода шаклига эга эмас ва
Билвосита нутқий актларнинг маъносини уларни тушуниш осон кечмайди: улар
тингловчи келтирилган матннинг нутқий тузилма эксплицит маъносининг у
эксплицит ифодаланган пропозицион воқеланган шароити билан ҳамкорлигида
мазмунидан тушуна олади. Бу турдаги вужудга келади. К.А. Долинин ҳам
нутқий актларнинг ташқи структурасида имплицит мазмунни нутқий тузилмани
унинг асл мулоқот интенциясини кўрсатиб ташкил этувчи тил бирликларининг
турувчи белгилар мавжуд бўлмайди. грамматик ва лексик мазмунида акс
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, этмаган, балки тингловчи мулоқот вазияти
тилшуносликда билвоситалик тушунчаси матнидан келиб чиққан ҳолда яширин
билдирилган фикрнинг пропозициясига ифодани тушуна олиш қобилияти орқали
ҳам, иллокуциясига нисбатан ҳам ахборотни тўғри фаҳмлашига боғлиқ деб
қўлланилади. Пропозициянинг таъкидлаган (Долинин 1983: 37).
билвоситалигига мисол қилиб қўйидаги Имплицит ахборотни тушуниш тингловчи
жумлани келтиришни жоиз топдик: томонидан лисоний бирликлар ва уларнинг
Esta zorra es mi mujer. Бу тулки луғавий маъносини қиѐслаш билан боғлиқ
мени хотиним бўлади. бўлмаган ҳаракатни тақозо этади (Калинин
Юқорида таъкидлаганимиздек, 1999: 31).
билвоситалик тушунчаси лингвистикада Шундай қилиб, тадқиқотчилар
имплицитлик термини билан кесишади. имплицитликни бир овозда тил
Имплицитлик атамаси тилшуносликда воситаларида бевосита ифода топмаган,
системанинг исталган қатламида намоѐн тингловчи томонидан нутқий тузилманинг
бўлиши мумкин бўлган лисоний воқеланиш шароитлари ва эксплицит
бирликларнинг умумий хусусияти деб тан ифодаланган маъно ҳамкорлигидан келиб
олинган (Е. И. Шендельс, В. Х. чиқиб фахмланадиган элемент сифатида
Багдасарян, А. В. Старкова, К. А. Долинин, тушунадилар. Имплицитлик ҳодисасига
Л. В. Лисоченко, И. А. Стернин, В. В. бундай ѐндошув билвосита нутқий актлар
Дементьев ва ҳоказо.) ва у “импликатура”, ва имплицит нутқий актлар
“прессупозиция”, “матн” каби унинг тушунчаларини бутунлай синоним
бошқа чегарадош объектлари билан сифатида қараб чиқиш имконини беради.
алоқасида кўриб чиқилади. Ифода Бироқ, замонавий тилшунослик
мазмуни нутқий тузилманинг адабиѐтларида ушбу тушунчаларни
структуравий тузилишида бевосита ажратиб кўрсатадиган нуқтаи назарлар ҳам
ифодаланмаганлиги имплицитликнинг йўқ эмас. Масалан, Е.В. Милосердова
асосий мезони ҳисобланади. А. В. “билвосита нутқий акт” ва “имплицит
Бондарко матн мазмуни режасини таҳлил нутқий акт” атамаларини бир биридан
қилаѐтиб, унинг таркибига имплицитлик ажратувчи учта меъѐрни кўрсатади.
компонентини қўшади. Тадқиқотчининг Биринчиси сифатида воқеланувчи
фикрича, имплицитли тузилма тўғридан мазмуннинг луғавий маънога
тўғри аниқ лисоний воситалар орқали яқинлигининг турли даражаси намойиш
ифодаланмасдан, балки эксплицит этилиши қабул қилинган. Билвосита
ифодаланган семантик элементлар, нутқий тузилмаларда бу чекиниш унчалик
уларнинг ўзаро нисбати ва ўзаро сезиларли бўлмаганлиги туфайли
таъсиридан англаб олинади. (Бондарко тингловчи сўзловчининг мулоқот
1978: 105). Имплицитликни “бевосита мақсадини осон илғайди. Таъкидлаб
ифодаланмаган мазмунни англаб олиш” ўтиладики, билвосита нутқий

87