Page 13 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

хусусиятларида ажралади, чунончи, туюлса–да, лекин улар универсалиялар
―ташқи контекст‖ (extrinsic context) руҳий тадқиқида муҳим ролни ўтаб, кейинчалик
ѐки онтологик кўрсаткичларга таянади ва когнитив поэтика йўналиши
матн талқини шароитида лисоний шаклланишига туртки берди. Лисоний
бирликларнинг қийматини белгиловчи маънонинг шаклланиши инсоннинг ҳаѐтий
билим эгалланади. ―Ички контекст‖ тажрибаси билан боғлиқлиги
(intrinsic context) эса, аслидан семиотик когнитологлар томонидан аллақачон
характерга эга, у дискурсда инференция, эътироф этилган. Бироқ концептуаллашув
импликатура, пресуппозиция кабилар ҳаракати мослашувчанликка мойил ва
кўринишида мавжуд бўлиб, нутқий мослашиш оламни идрок этаѐтган инсон
бирликларнинг коммуникатив қийматини онгига табиатан хосдир. Айни пайтда
бевосита намоѐн қилади (Dijk van 1981:54). концептлашув жараѐни бир текис
Когнитив тузилмаларнинг ҳаракати кечмайди: баъзи тузилмаларнинг
контекст муҳитида кечади ва шу муҳитда шаклланиши ўта қийин кечади, ҳатто
ўзгаришлар юзага келади. айрим ҳолатларда бу жараѐн тўхтаб
Таржимани ижтимоий ва когнитив қолиши ҳам мумкин.
фаолият сифатида қараѐтган Д.Кирали Концептуаллашувнинг инсон тажрибасига
таржимонни учта ўзаро боғлиқ вазиятли асосланиши ҳаммага таниш бўлган
контекстларнинг иштирокчиси эканлигини лингвистик нисбийлик назариясига бўлган
таъкидлайди. Булардан биринчиси аслият эътиборни янада кучайтиради. Ушбу
матни, иккинчиси таржима матни назария доирасида энг кенг тарқалган
контекстлари бўлса, учинчиси таржима қарашда тил ва тафаккур муносабатида
фаолияти кечадиган алоҳида контекстдир. тилни етакчи ўринга қўйиш анъанаси
Охиргиси дастлаб икки контекст мавжуд. Тафаккурни тилнинг грамматик
оралиғидан жой олади ва уни, ботиний тизимига бўйсунтирсак, унда инсоннинг
ментал характерга эгалиги туфайли, тафаккур фаолиятида таянч бўлиб турган
бевосита кузатиб бўлмайди. Таржима тажрибани қаерга жойлаштирамиз?
жараѐннинг когнитив (психолингвистик) Адабиѐтларда лингвистик нисбийлик
талқинида эса, таржимоннинг онги назариясининг методологик жиҳатдан
ахборотни яратувчи тизим қолипида асоссизлигини исботловчи кўплаб
қаралиб, таржима ―лисоний ва нолисоний далиллар келтирилган (қаранг: Сафаров
ахборотдан фойдаланган ҳолда назоратли 2015:325-334; Нурмонов 2012,2-жилд:
ҳамда беихтиѐр бажариладиган ҳаракатлар 198). Балким, барча миллатлар учун
ҳамоҳанглиги ҳосиласи‖ бўлиши эътироф умумий бўлган универсал концептуал
этилади (Kiraly 1995:102). Унутмаслик тузилмалар мавжуддир, аммо алоҳида
жоизки, тафаккур фаолиятида тилларда юзага келадиган семантик
кузатиладиган беихтиѐр ҳаракатлар структуралар эслатилган концептуал
назоратдагиларидан тамоман айри ҳолда версияларни такрорлаши шарт эмас.
юзага келмайди. Айниқса, таржима Бундан маълум бўладики, лингвистик
фаолиятида хотирадаги билимнинг нисбийлик назарияси тарафдорлари
бевосита аслият матнидан олинадиган такрорлаб юришган ―тафаккурда ҳаракатда
маълумот билан қоришуви доимо бўлган структуралар гап маъно
кузатиладиган ҳол. Шунга биноан, тузилишининг бевосита такроридир‖,
таржима стратегияси танловида назорат деган ғоя ўзини оқламайди. Рональд
тизимининг таъсири яққол кўзга Лангэкер нисбийлик назарияси
ташланади. асосчиларидан Бенжамин Уорф келтирган
Лисоний танлов когнитив инглизча He invites people for a feast (―У
структуралар ва жараѐнлар қамровида одамларни зиѐфатга таклиф қилмоқда‖)
кечишини ҳеч ким инкор этмаса керак. гапини унинг нутқ тилидаги муқобили
Ушбу ҳақида услубшуносларнинг (унинг сўзма-сўз таржимаси ―He goes for
билдирган фикрлари анча узоқ-юлуқ eaters of cooked food‖ кўринишга эга)

12