Page 16 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

келинаѐтган фикр ўз қийматини Когнитив тилшуносликнинг яна
йўқотгандек туюлади, зеро маънонинг бир илмий фарази тил билимининг ундан
фақат кичик қисмигина лисоний шаклда фойдаланиш асосида шаклланиши
кодлашади, унинг энг катта қисми эса ҳақидадир. Бу тилнинг семантик,
тилдан амалий фойдаланиш лисоний фонологик, морфологик, синтактик
фаолият кўламида юзага келади ва сатҳларидаги лисоний категориялар,
таржима жараѐнида қайта тикланади. структуралар маълум нутқий актларнинг у
Робин Сеттон, таржиманинг прагматик ѐки бу вазиятларда қўлланишида
меъѐрлари ҳақида гапираѐтиб, турли ажратилишидан дарак беради. Р.Лангэкер
манбалар билан боғлиқ когнитив ва бошқа когнитивистлар тилни ѐки
структуралар ―эски ва янги ахборотнинг грамматикани билиш лисоний
қоришуви ҳосиласи‖ эканлигини ва бу бирликларнинг тилдан фойдаланувчилар
ҳосила, маҳсулот эндиликда ҳеч жиҳатдан онгида ўринлашувидан иборат деб
―аслият нутқига‖ эмас, балки ―мўлжалдаги ҳисоблаѐтиб, бу билим лисоний фаолият
нутққа‖ (target speech) тегишли бўлишини жараѐнида мустаҳкамланишини қайд
қайд этади (Setton 2002:14). Менимча, этадилар. Бундай эътирофдаги лисоний
ушбу фикр таржима фаолиятига умумий бирликлар категорияларни ташкил
маънода оиддир. Шунингдек, когнитив қиладилар ва таржимада манба
заҳиралар ҳаракат имкониятларидан структураси хизматини ўтаѐтиб,
хабардор бўлиш таржимашуносликда фаоллашув ва фойдаланиш меъѐрларини
етакчи ўринлардан бирини эгаллаб назорат қилади! Назорат иборанинг қандай
келаѐтган эквивалентлик тамойилига даражада тузилганлигининг мезонини
нисбатан ҳам баъзи гумонларни уйғотади. белгилайди. Таржимада юзага келаѐтган
Аслиятда ифодаланиши ва кейин таржима структура схемага мос келганида манба
тилида такрорланиши хаѐл қилинаѐтган структураси қўлланиши тўлиқ назорат
мукаммал кўринишдаги когнитив бирлик қилингани маълум бўлади. Таржима
аслида мавжуд эмас. Когнитив матнидаги структурада номуқобилликлар
ҳаракатларнинг турли манбалар билан сезилса, манбанинг назорати қисман
боғланиши тафаккур бирлигининг кечади.
олдиндан мавжудлигини инкор этади. Таржимада лисоний танловни
Алоҳида лисоний маданият таъминловчи назорат икки хил манбага
доирасида кечадиган мулоқотнинг эга. Таржима тилида амалда бўлган
самараси маданий, контекстуал, когнитив қоидаларнинг таъсир кучи юқори бўлиши
қатламларнинг коммуникантлар учун ҳеч қандай гумон туғдирмаслиги аниқ.
умумий, бир хилда таниш бўлиши билан Аммо аслият матни битилган тилнинг
боғлиқ. Турли тилларда талаб қилинаѐтган қоидалари иккинчи тилникига таъсир
когнитив тузилмаларга ишора қилувчи ўтказиши ва мослашиши мумкинми?
турли воситалар, ―калитлар‖ мавжуд Анъанавий таржимашуносликда ушбу
(Fauconnier 1997:188). Бунинг натижасида, саволга одатда ижобий жавобни эшитасиз.
яширин билим ҳам турли маданиятларда Лекин таржима реципиентлари икки хил
бир хилда таркиб топмайди. Таржима фикрда бўлишлари мумкин: биринчисида
талабга жавоб берадиган даражада бўлиши таржима бутунлай иккинчи тил қоидалари
учун бир тилда ишора қилинаѐтган назоратида бўлиши зарур (бунда матнни
когнитив тузилмаларни маълум бир ўқиш осон кечади), иккинчисида эса,
кўринишда (баъзан қисман бўлса-да) қайта таржима матнида аслият тилининг
тиклаш ҳамда, энг қийини, тамоман бошқа қоидалари назорати изсиз йўқолмайди.
ифода усулларига эга бўлган тил ўхшаш Ҳар ҳолда, буларнинг иккаласи ҳам жуда
(―муқобил‖ дейишга тилим бормайди) кескин, охирги ҳолатдир. Кўп ҳолатларда
тузилмани қабул қилишини аниқлаш таржима тили ўзига хос мақомга эга бўлиб,
вазифаси туради. аслият ва иккинчи тилдан маълум
даражада фарқли кўринади. Жумладан,

15