Page 44 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

НУТҚ БИРЛИКЛАРИНИНГ ИЕРАРХИК МУНОСАБАТИ ХУСУСИДА
АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР

Хайруллаев Хуршид,
СамДЧТИ доценти

Таянч сўзлар: сатҳ, сатҳлараро муносабат, тил бирлиги, нутқ бирлиги, иерархик
муносабат, тил, нутқ, парадигматик муносабат, синтагматик муносабат.

Тилшунослик фанининг ҳозирги Баъзи тилшунослар сўзни,
даврига келиб, тил ва нутқ ҳодисаларини аниқроғи, нутқда шаклланадиган сўзни
фарқлаб ўрганишга бўлган ҳаракатлар нутқнинг энг кичик бирлиги деб
янгича тус олди. Бу бизнингча, матн ва аташмоқда. Фикр далилини
унинг тадқиқи борасидаги янгидан-янги В.М.Солнцевнинг қуйидаги
изланишлар билан бевоста алоқадордир. мулоҳазаларида кўрамиз: «Менинг
Бунда тил бирликлари ўзаро фарқлангани фикримга кўра, нутқ жараѐнида ташкил
сингари нутқ бирликлари ҳам топувчи бирликни нутқ бирлиги деб аташ
фарқланиши лозимлиги устуворлик касб мақсадга мувофиқдир. Шу боис нутқда
этмоқда. Албатта, матн тилшунослиги эркин тарзда шаклланувчи сўзни
фан тараққиѐтининг бугунги даврида (масалан, стосабельный–юз қиличлик),
тадқиқотлар марказида экан, унинг сўз бирикмасини (катта уй, яхши китоб,
қандай бирликлардан таркиб топаѐтгани, брошюра ўқимоқ) ва гапни нутқ
бу бирликларнинг фарқловчи белгилари бирликлари деб аташ маъқул» [Солнцев
нималардан иборатлиги баробарида В.М. 1971:146].
уларнинг ўртасида вужудга келувчи А.И.Смирницкий бу каби ясама
иерархик муносабатлар ҳам кўпчиликни сўзларни тилнинг потенциал бирликлари
қизиқтириши шубҳасиз. Мазкур масала деб атайди ва уларнинг нутқ жараѐнида
аслида Ф.де Соссюр томонидан шаклланишини инкор этмайди, янги ясама
тадқиқотларимиз кун тартибига қўйилган сўзлар эканлигини ҳам тўлиқ тан олади.
эди. Бироқ Соссюр тил билан нутқни Бироқ бундай сўзларнинг ясалиши тилнинг
фарқлаб ўрганиш лозимлигини алоҳида луғат бойлигида мавжуд бўлган тайѐр
таъкидлаган бўлса ҳам, унинг ўзи нутқ сўзларга асосланиши муҳим аҳамият касб
муаммолари мукаммал талқинини беришга этишини эслатиб ўтади [Смирницкий
улгурмади. Мазкур масала бобида уни А.И.1956:17-18]. Агар юқорида
танқид қилувчилар ҳам оз бўлгани йўқ. келтирилган стосабельный қўшма сўзига
Лекин олимнинг ҳақ эканлиги бугунги аҳамият бериладиган бўлса, бунга тўлиқ
кунда тўлиқ тан олинмоқда. Бунинг ишонч ҳосил қилиш мумкин:
далили сифатида ҳозирги стосабельный сўзининг таркибий
тилшунослигимизда матн қисмлари – сто ва сабель сўзлари рус тили
лингвистикасининг, энг муҳими, нутқ луғат бойлигида мавжуддир. Бу ўринда ана
лингвистикасининг тилшунослик шу икки сўзнинг қўшилишидан янги
фанининг устувор аҳамият касб этувчи қўшма сўз ясалмоқда, холос.
йўналиши сифатида фаолият Бундай нутқий ҳодисалар ҳар қандай
кўрсатаѐтганини эслатиб ўтиш мумкин. тилда ҳам кузатилиши мумкин. Масалан,
Ҳар қандай янги йўналишда бўлгани каби, А.Қодирийнинг «Ўтган кунлар» романида
нутқ лингвистикасида ҳам ҳали изоҳталаб Кумуш Отабекка қараб «Сиз қочқоқсиз»
масалалар мавжуд, албатта. Бундай деганида, Отабек унга «Сиз қувлоқсиз»деб
масалалардан бири ва энг муҳими жавоб беради. Бунда қувлоқ сўзи нутқда
нутқнинг минимал бирлигини белгилаб шаклланаѐтгани билан ажралиб турибди.
олишдан иборатдир. Мазкур сўз луғатларимизда кузатилмайди.
Аммо унинг асосини ташкил этаѐтган қув

43