Page 45 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

(қувмоқ) ўзаги ва -лоқ аффикслари иштирокчи компонентлари тил
тилимиз системасида азалдан мавжуд. бирликлари комбинациясидан иборат
Шунинг учун бу сингари сўзларни нутқ эканлиги намоѐн бўлади. Бу МСҚни синтез
бирлиги тарзида талқин этиш мақсадга қилишда янада яхшироқ кўзга
мувофиқ эмас, деб ўйлаймиз. Умуман, ташланади.
Ш.Сафаров таъбири билан айтганда: МСҚдан катта нутқ бирлиги
«Сўзнинг нутқ бирлиги бўлиши абзацдир. Абзац нутқнинг максимал
эҳтимолдан йироқ» [Сафаров Ш. (14) бирлиги бўлиб, унинг қурилиш материали
Самарқанд, 2006:4]. мустақил гаплар ҳамда МСҚлар
Сўз бирикмасини ҳам нутқ бирлиги саналади. Шу боис уни нисбий
тарзида талқин этиш анча қийин. Чунки макроматн тарзида эътироф этиш мумкин
сўз бирикмаси мавҳум характерли бўлиши ѐки Л.Г.Фридман таъбири билан
билан бир қаторда, унинг компонентлари– айтганда, у нутқнинг максимал
сўзлар жумла таркибида мустақил вазифа бирлигидир [Фридман Л.Г. 1979]. Қайд
бажаради, энг муҳими эса сўз этилган фикрлар асосида мазкур масала
бирикмаси гап таркибида шаклланади борасидаги қарашларни гап билан
(бундан, турғун сўз бирикмалари истисно). мураккаб синтактик қурилма
Шундай бўлгач, гап мавжуд эмас экан, ўртасидаги иерархик муносабатда, абзац
сўз бирикмаси ҳам мавжуд бўлолмайди. ва унинг сатҳидаги иерархик муносабатда,
Гапнинг ҳам лингвистик мақоми мураккаб синтактик қурилма ва абзац
ҳақида тилшуносликда турлича фикрлар ўртасидаги иерархик муносабатда
мавжуд. Лекин унинг нутқ бирлиги ўрганиш, бизнингча, самарали бўлади.
эканлиги, бизнингча, изоҳ талаб қилмайди, Қуйида ана шу масалаларнинг ҳар бири
зотан, у доим актуал ҳолатдадир, тил хусусида тўхталишни мақсад қилдик.
бирликларига хос бўлган виртуаллик Аввало, гап билан мураккаб
белгиси унга бегона [Турниѐзов Н. синтактик қурилма ўртасидаги иерархик
2006:28]. муносабат хусусида фикр юритар
Анъанавий грамматикаларимизда эканмиз, гап нутқнинг энг фаол бирлиги
«содда гап» ва «қўшма гап» эканлигини назарда тутмоқ муҳимлигини
терминларидан фойдаланиб ва шу асосда таъкидлаш жоиздир. У микроматн
гапнинг тузилишига кўра таснифи шаклланишида ҳам, макроматн
берилиб келинмоқда. Бироқ мазкур воқеланишида ҳам катта аҳамият касб
терминларнинг истеъмолда эканлиги этади. Гап тил бирликларининг нутқда
баъзи масалаларнинг, хусусан, нутқ қўлланилиши объекти бўлиши билан
бирликларининг иерархик муносабати бирга, уларни янги босқичга олиб киради.
масаласининг нотўғри талқин этилишига Бошқача айтганда, ўзларича коммуникатив
олиб келди. функция касб эта олмайдиган тил
Гапдан катта нутқ бирлиги – бирликлари гап сатҳида коммуникатив
микроматн мақомидаги мураккаб синтактик салмоққа эга бўлади. Тўғри, тилнинг
қурилма (МСҚ) гаплардан ташкил топади. асосий вазифаси алоқа воситаси бўлишдан
Мураккаб синтактик қурилманинг иборат. Лекин у бунга фақат (гап орқали)
микроматн эканлигини нисбий тушунмоқ нутқда эришади [Мурзин Л.Н. 1967:107].
лозим, зотан, микроматн бир графема Албатта, гапнинг коммуникатив
билан, сўз, сўз бирикмаси ва гап билан вазифа бажариши муайян нутқ
ифодаланиши ҳам мумкин. Бироқ уларнинг (дискурс) муҳитида рўй беради. Шу
матн мақомини олиши муайян нутқ боис гапнинг реал қўлланиши прагматик
муҳитига боғлиқ. Мураккаб синтактик воситалар билан боғлиқдир. Бу ҳақда
қурилма эса ҳар қандай нутқ муҳитида ҳам М.Ҳакимов қуйидагиларни таъкидлайди:
микроматн мақомида келади [Турниѐзов «...гапдан англашилган мазмун билан
Н. 2004]. Анализнинг кейинги субъект муносабати прагматикага
босқичларида эса унинг бевосита дахлдордир. Нутқий акт, индикатив

44