Page 46 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

бўлмаган сўзлар, контекст, нутқий вазият, X унсурига қўйилган рақамлар гап билан
сўзловчи шахси каби тушунчалар иерархик муносабатга киришаѐтган тил
лингвистик прагматиканинг марказий бирликлари (сўзлар)нинг сонини
тушунчалари саналади» [Ҳакимов М.Х. кўрсатмокда).
2001:14; Сафаров Ш. 2008]. Баъзи нутқ муҳитида МСҚ кўп
Гап МСҚ билан иерархик компонентли тарзда қўлланилади. Айни
муносабатга киришганда унинг бевосита пайтда унинг ҳар бир компоненти МСҚ
иштирокчи унсури сифатида фаолият билан мустақил ҳолда иерархик
кўрсатади. Фикр далили учун қуйидаги муносабатга киришади.
мисолга мурожаат этайлик: Қўлларидаги А.М.Пешковский «қўшма гап»
машъалларнинг шуъласи деворларнинг терминини қўллаш қийинчилик
тилла суви юритилган нақшларини бир туғдираѐтганини, зотан, у бир неча гапни
ялаб сўнди, расадхона яна қоронғилашди битта гап деб атаѐтганини таъкидлаган эди
(О.Ёқубов.Улуғбек хазинаси). [Пешковский А.М. 1956:465-470;
Берилган МСҚ компонентларининг Турниѐзов Б.6-7]. Рус тилшунослигида
у билан иерархик муносабатини горизонтал А.М.Пешковскийнинг мазкур фикрига
чизиқ орқали қуйидагича тасаввур этиш урғу берилмади, уни четлаб ўтилди.
мумкин: D←Р 1←Р 2 Ўзбек тилшунослигида қўшма гап
(Шартли белгилар: D (дискурс-матн), назарияси, албатта, рус тилшунослигида
Р 1-матннинг биринчи компоненти шаклланган назарияга таянган ҳолда
(мустақил гап), Р 2-матннинг иккинчи вужудга келди. Бу ўринда А.Ғуломов,
компоненти (мустақил гап), ← белгиси Ғ.Абдураҳмонов, М.Асқарова ва бошқа
поғонали муносабат тартибини тилшуносларнинг хизматларини эътироф
кўрсатади). . этиш лозим, зотан, қўшма гап назарияси
Кўринадики, мустақил гаплар матн уларнинг сермашаққат илмий
билан тўғридан-тўғри эмас, балки бири изланишлари натижасида шаклланди ва
иккинчиси воситасида иерархик бугунги кунда ҳам илмий истеъмолда ўз
муносабат ҳосил қилмоқда. Бунда кучини йўқотгани йўқ [Абдураҳмонов
мустақил гапларнинг маъно салмоғи ҳамда Ғ.А. 1964; Абдураҳмонов Ғ.А. 1996;
синтактик мавқеи муҳим аҳамият касб Ғуломов А., Асқарова М. 1987].
этади. Бироқ ҳозирги тилшуносликда матн
Дескриптив тилшуносликнинг лингвистикаси, тўғрироғи, нутқ
бевосита иштирокчилар (БИ) усулидан лингвистикаси илмий жиҳатдан
фойдаланиш нафақат матн билан асосланган экан, баъзи анъанавий
мустақил гаплар ўртасидаги иерархик қарашларимизга, хусусан, нутқ
муносабатни, балки матн лингвистикаси билан боғлиқ бўлган унинг
компонентларининг тил бирликлари билан бирликлари масаласига нисбатан
иерархик муносабатини ҳам тасаввур бошқачароқ ѐндашмоқ зарурати
этишимиз учун кенг имконият яратади. туғилмоқда.
Масалан, қуйидаги микроматн (МСҚ) Н.Маҳмудов ва А.Нурмоновлар
компонентларининг ҳамда мазкур қўшма гап таснифи масаласи ҳақида
компонентлар мучаларининг иерархик мулоҳаза билдирганларида ўзбек
муносабати шаклланишига эътибор тилшунослигида унинг 14 та тури ҳақида
берайлик: Жўрахонга сўз берилганда, (эга эргаш гап, аниқловчи эргаш гап ва ҳ.к.)
ярмидан кўпи хотин-қизлардан иборат маълумот бериб келинаѐтганини
бўлган зал бутун фикри-зикрини унга таъкидлайдилар ва мазкур тасниф
қаратди (А.Мухтор.Опа-сингиллар). тўлақонли эмаслигини, у эргаш гапларнинг
Берилган матн компонентларининг таснифи эканлигини, аммо эргаш гапли
иерархик муносабатини горизонтал қўшма гаплар таснифи бўлолмаслигини
чизиқда қуйидагича кўрсатиш мумкин: тўғри эслатиб ўтадилар [Маҳмудов Н.,
D=Р 2 ←Р 1 ; Р 2 = Х 12 ; Р 1 = Х 3 (Формулада Нурмонов А.1995:172].

45