Page 47 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

Юқоридагиларга тўлиқ қўшилган гапдан бошқа синтактик қурилмалар
ҳолда яна шуни қўшимча қилмоқчимизки, хусусида ҳам ХХ аср охирига келиб
қўшма гап тушунчасида, унинг барча тадқиқот ишлари амалга оширила
турларида ҳам соф грамматик тамойиллар бошлаганига эътибор қаратиш лозим деб
ҳисобга олинмаган. Асосийси қўшма биламиз. Мазкур масала айниқса рус
гапларда матн мақоми борлиги назардан тилшунослигида устувор аҳамият касб
четда қолган, зотан, икки ва ундан ортиқ этди. Аслини олганда, гапларнинг ўзаро
гапнинг ўзаро боғланиши матнни тақозо қўшилувидан ташкил топган синтактик
этади. қурилмани номлаш масаласига
Айрим МСҚлар, албатта, иккидан В.М.Ломоносов асос солган эди. Олим ўз
ортиқ гапларнинг ўзаро синтактик алоқага даврида антик мутафаккирларнинг
киришишидан ташкил топади. Мазкур тилшунослик соҳасидаги ғояларига
ҳолатда МСҚ компонентлари тенг ва тобе таянган ҳолда (масалан Аристотелнинг
боғланишли бўлиши ҳам мумкин: Мана, «Риторика» асарига), биринчилардан
бир-икки йил бўлди, олис Ҳиротдан Хоқони бўлиб гапдан катта бирлик – период
Саид аталмиш Шоҳруҳ Мирзо вафоти ҳақида маълумот беради. Албатта, мазкур
тўғрисида машъум хабар келганидан буѐн, термин дастлаб Аристотель томонидан
Мовароуннаҳр ва Хуросон осмонидан қора қўлланган. Лекин рус тилшунослигига
булутлар аримай қолди (О.Ёқубов.Улуғбек унинг В.М. Ломоносов томонидан олиб
хазинаси). кирилиши у яшаган давр учун ғоят муҳим
Берилган МСҚ уч компонентли эди [Солганик Г.Я. 1973:16].
бўлиб, уларнинг биринчиси МСҚ билан А.А.Потебня масала тавсифига янада
мустақил ҳолда иерархик муносабат чуқурроқ ѐндашади ва период
ташкил этмоқда. Иккинчи компонент МСҚ тушунчасидан ташқари «нутқ»
билан учинчисининг ѐрдамида тушунчасини ҳам истеъмолга киритади. У
боғланмоқда ва шу тарзда иерархик «нутқ» термини орқали бир неча гапдан
муносабат доирасига кирмоқда. Бундай ташкил топган йирик синтактик
вазият юзага келишининг сабаби мазкур қурилмани белгилайди [Потебня А.А.
гапнинг учинчи гапга тобелигидадир. 1958:44].
МСҚнинг учинчи компоненти эса у билан А.М.Пешковский рус
тўғридан-тўғри иерархик муносабатга тилшунослигида биринчи бўлиб гаплар
киришмоқда: муносабатидан ташкил топган синтактик
қурилма масаласи
D тадқиқига жиддий ва
маънода ѐндашади. Олим гаплар
том
Р 1 Р 2 Р 3 қўшилишидан ташкил топган қурилмани
Демак, гап билан МСҚ ўртасида «мураккаб бутунлик» деб номлайди
воқеланувчи иерархик муносабат [Пешковский А.М. 1938:410]. Бирдан
нутқнинг қуйи ва ўрта бирликлари реал ортиқ гаплар муносабатидан ташкил
қўлланишида вужудга келади. Мазкур топувчи мураккаб бутунликдан бошқа яна
иерархик муносабат сатҳида нутқий мазкур бутунликларни ҳам ўз ичига
система ичида системани кўрамиз. Аммо қамраб оладиган синтактик бирлик ҳам
бу системалар бир хил мақомга эга эмас ва мавжудлигини ва уни номлаш учун
улар турлича тамойилларга асосланади. қулайроқ термин топилмагани боис, бу
Чунки МСҚ соф нутқ бирликлари ўринда чет тилидан ўзлаштирилган
системасини, гап эса тил бирликлари «абзац» (мазкур сўз асли немисча бўлиб, у
муносабатидан иборат системани тақозо чекиниш деган маънони ифодалайди)
этади. терминидан фойдаланилаѐтганини
Юқоридагилардан келиб чиққан таъкидлайди [Пешковский А.М. 1938:410].
ҳолда абзац ва унинг сатҳидаги иерархик Рус тилшунослигининг сўнгги
муносабат хусусида фикр билдирар йиллардаги тараққиѐти даврида гапдан
эканмиз, тилшунослик адабиѐтларида катта синтактик бирликлар «сложное

46