Page 48 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

синтаксическое целое», «сверхфразовое кузатилади [Крючков С.Е., Максимов
образование» каби тушунчалар ҳам Л.Ю. 1969]. Н.С. Валгина уни
қўллана бошлади. Бизнингча, мазкур композицион-стилистик бирлик деб
тушунчаларнинг барчаси истеъмолда тушунади [Валгина Н.С. 1973]. А.М.
эканлиги «қўшма гап» терминининг Пешковский эса бу ҳодисани синтактик
талабга жавоб бера олмаѐтгани билан бирлик деб атаган эди [Пешковский А.М.
боғлиқ. Лекин қандай терминлар 1938]. А.Г.Руднев ҳам аналогик фикрдадир
қўлланишидан қатъи назар, уларда мавжуд [Руднев А.Г. 1968]. Б.Ўринбоев эса абзац
бўлган матн мақоми ҳақида мулоҳаза стилистик-композицион бирлик, деган
билдирилмаган. хулосага келади [Ўринбоев Б. 2001].
Н.С.Валгина периодни кўп Бизнингча, абзац синтактик
компонентли қўшма гап тарзида изоҳлайди бутунликдир. Тўғри, унинг воқеланиши
[Валгина Н.С. 1979:365]. И.Ф.Вардулнинг (ажратилиши, белгиланиши) кўп
период ҳақидаги мулоҳазаларида шу нарса пайтларда сўзловчи билан боғлиқ бўлади.
характерлики, период формал-грамматик Лекин бу унинг стилистик бирлик деб
нуқтаи назардан бир бутун (яхлит) ҳолда номланишига асос бўлолмайди. Чунки
мавжуд бўлади. Аммо мазкур сўзловчи нафақат абзацнинг, балки бошқа
бутунликнинг интонация билан алоқаси синтактик қурилмаларнинг шаклланишида
бўлмайди. Интонация синтактик ҳам муҳим прагматик омил сифатида
қурилмалардан каттароқ сатҳ бирликлари аҳамият касб этади.
учун характерлидир. Бошқача айтганда, Юқоридагилар билан бир қаторда
периодни интонацион бутунлик деб шуни ҳам айтиш керакки, стилистика
бўлмайди[Вардуль И.Ф. 1977:234-235]. билан синтаксис ўртасига «хитой девори»
Ўзбек тилшунослигида ҳам период қўйиб бўлмайди. Америкалик олим Речард
ҳақида маълумот берилган. Масалан, Оман: «Синтаксис услубни белгилайди»,–
Ғ.Абдураҳмонов бу ҳақда қуйидагиларни деганида ҳақлидир [Ohman R. 1959:82]. Бу
таъкидлайди: «Мураккаб составли мулоҳазалар, албатта, асосий масаланинг,
гапларда маълум бир мазмун муносабати яъни абзацнинг лингвистик мақомининг
ифодалангани, оҳангда тугаллик бўлгани бир томонини ташкил этади. Унинг энг
учун бу хил гап қурилмалари ўзига хос асосий иккинчи томони ҳам бўлиб, у нутқ
белгига эга бўлади ва улар период деб (матн) лингвистикасининг илмий
номланади»[ Абдураҳмонов Ғ. 1996:232]. асосланганлиги билан боғлиқдир. Унга
Ғ.Абдураҳмонов содда период, мураккаб кўра, абзац нутқнинг макробирлиги
периодлар ҳақида ҳам анча мукаммал саналади. Бу эса абзацнинг синтактик
маълумот беради. Б.Ўринбоевнинг бирлик эканлигидан далолат беради
тадқиқот ишларида ҳам период ҳақида [Турниѐзова Ш. 2007: 84-87].
анча маълумот келтирилади [Ўринбоев Б. Гап билан абзац ўртасида вужудга
2001:160]. келаѐтган иерархик муносабат доирасида
Период ҳам тузилишига кўра, систем муносабатлар иерархияси ҳам
мураккаб синтактик қурилмани тақозо мавжуддир. Ана шу ички иерархик
этади. Шунинг учун биз периодни муносабатлар йиғиндисидан абзац (нутқ)
нутқнинг асосий бирликлари жумласига макросистемаси шаклланмоқда.
кирита олмаймиз. Бундан ташқари, период В.М.Солнцев таъбири билан айтганда:
матнда абзац мақомида келиши ҳам «Нутқ синтагматик муносабатлар
мумкин. Абзац эса нутқ бирлигини тақозо воқеланиши натижасида вужудга келувчи
этади. Аммо абзац бобида ҳам системадир» [Солнцев В.М. 1971:91].
тилшунослар фикрлари бир хил эмас. Нутқнинг мавҳум ҳодиса эмас
И.Р.Гальпериннинг фикрига кўра, [Сафаров Ш. 2006:12], балки система
абзац стилистик бирлик саналади эканлигини абзац билан гап ўртасидаги
[Гальперин И.Р. 1958]. Бундай мулоҳаза иерархик муносабатда ҳам бемалол
С.Е.Крючков, Л.Ю.Максимовларда ҳам кузатиш мумкин. Абзац таркибида унинг

47