Page 67 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

ГИПЕРБОЛА ВА УНИНГ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ПРОЗАСИДА ҚЎЛЛАНИШ
ПРИНЦИПЛАРИ ХУСУСИДА

Бозоров Зокир Мехрикулович,
СамДЧТИ Таянч докторантура (PhD) докторанти

Калит сўзлар: тасвир, ҳолат, гипербола, байналмилал, гипер элементи.

Бадиий тасвир воситалари Муболағанинг сўз маъносининг кўчишига
адабиѐтнинг бошқа санъат турларидан асосланиши унинг троплар (кўчим) гуруҳига
фарқли хусусиятларидан ҳисобланиб, мансублигини кўрсатса ҳам, у тропнинг бошқа
аксарият ҳолларда бу воситалар бадиий кўринишларидан фарқ қилади. Чунки
матннинг нуфузини белгилашда асос тропнинг бошқа кўринишларида кўчма
сифатида марказий ўринда туради. маъно маълум бир белги асосида ўхшатиш,
Шундай воситалардан бири ва нисбатан таққослаш, воқеа-ҳодиса ѐки предметлар
энг кўп қўлланиши билан ажралиб турувчи ўртасидаги боғлиқликка кўра бўлса,
гипербола (муболаға) бўлиб алоҳида муболаға эса тўғри маънода тушунмасликни
хусусият касб этади. талаб этади. Муболағага асосланган кўчим
Муайян тасвир ѐки ҳолат ифодасини бадиий матнга нутқ предметига нисбатан
беришда, ѐзувчи ѐритишга интилаѐтган тингловчи ѐки китобхон эътиборини
масаланинг ечимида кенг қўлланувчи тортиш ва нутқнинг эмоционал-
тасвирий воситалардан ҳисобланган экспрессивлигини таъминлаш мақсади
гипербола бадиий матнда муҳим аҳамиятга билан олиб кирилади. Муболағада
эга. Гипербола сўзи аслида (юнонча гипер- ифодаланаѐтган ахборот табиийки, ҳаѐт
hyper - уст, юқори, нариги томон) ҳақиқатига мос келмайди. Лекин меъѐр
маъноларини билдирувчи олд қўшимча бузилса, кутилган эффектга
сифатида қўлланиладиган элементнинг эришилмаслиги ҳам мумкин. Аслида
маъновий жиҳатларидан бири билан муболағали нутқ ва матннинг асосий
боғланади. Мазкур олд қўшимча ўзбек мақсади ахборот бериш эмас, балки
тилидаги байналмилал ўзлашма сўзлар тингловчи ѐки ўқувчига таъсир қилишдир.
таркибида келиб, муайян нарса, ҳолатнинг Ижодкор сўзлар ѐрдамида воқеликни
меъѐрдан ортиқлигини, бирор нарсанинг юксак бидиийлик билан акс эттирар экан,
юқоридалигини кўрсатиш, шунга ишора асарни ўқишда ўқувчи ҳам уни аниқ
қилиш маъновий хусусиятига эга. Гипер тасаввур этади. Ёзувчи аниқ танланган
(hyper) элементи билан боғлиқ тушунчалар сўзлар ѐрдамида муайян воқеа ѐки
бошқа соҳаларда ҳам, хусусан тиббиѐт, ҳодисанинг белги ва хусусиятларини ўзи
математика ва бошқа йўналишларда ҳам белгилаган маромда очиб беради. Бунда
қўлланилади. сўзнинг қудрати унинг умумий маъноси
Гипербола (hyperbole) шарқ халқлари билан эмас, балки матн мазмуни, унинг
адабиѐтидаги муболаға санъатининг прагматик факторлари билан боғлиқ ҳолда
европача номланиши ҳамдир. Гипербола - намоѐн бўлади. Шунга асосан ижодкорлар
нарса-ҳодиса, жараѐнларнинг белги- сўзнинг асл ва бошқа маъно қирраларидан
хусусиятини, ҳолатини ўта бўрттириб фойдаланиб маҳорат кўрсатадилар.
тасвирлашни назарда тутади. Худди Ҳозирги кунда, муболаға ѐзувчи яратган
шунингдек, муболағага берилган таъриф ва бадиий матннинг муҳим воситаларидан
тавсифлар ҳам нарсаларни, воқеа ва бири хисобланади ҳамда унинг ишлатилиш
ҳодисаларни, ҳис-туйғуларни, белги- доираси ўқув жараѐни билан чекланиб
хусусиятларни ўта бўрттириб тасвирлаш сифатида қолмайди. Шуни таъкидлаш лозимки,
қайд этилади. Муболаға ҳам тасвирнинг муболаға доимо назм ва наср вакиллари
таъсирчан чиқишига, образли учун муҳим бўлиб келган. Муболағанинг
ифодаланишига хизмат қилади. иштирокисиз назм ҳам, наср ҳам, ҳатто

66