Page 70 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

АТОҚЛИ ОТЛАРНИНГ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРДА
ФУНКЦИОНАЛ–СЕМАНТИК ТАҲЛИЛИ
(лингво-методик таҳлил)

Г.Х. Обруева
СамДЧТИ ўқитувчиси

Калит сўзлар: атоқли от, турдош от, лингвистика, идентификация, маъно,
компонент, фразеологик бирлик, фактор, функция.

Ономастика муаммоларига маъноли лексема деб ҳисобласа,
бағишланган кенг кўламли адабиѐт бошқалари унинг семантикасини кескин
мавжудлигига қарамасдан, тадқиқотчилар инкор қилишади. Шунга кўра, атоқли
томонидан ҳанузгача атоқли отга (АО) хос отдек мураккаб тилга оид белгининг ФБ
ягона концепция ишлаб чиқилмаган. таркибида амал қилишининг ўзига хос
Олимларнинг АО моҳияти ва маъноси хусусиятларини ўрганиб чиқиш
масаласидаги қарашлари кўп ҳолларда долзарбдир. Бундай таҳлил атоқли отнинг
тамоман қарама–қарши ҳамда ўзаро инкор семантик трасформациясини очиб
қилинади. беришгагина эмас, балки, сўз - ФБ
Аксарият тилшунослар АОларни компонентининг табиати ҳақидаги масала
луғат бойлигининг четки, «қўшимча» ечимига ҳам кўмаклашиши мумкин.
қисми деб ҳисоблашади. Улар АО ва Турдош отларга (ТО) хос лексик
турдош отлар (апеллятивлар) орасидаги маънонинг муҳим белгилари йиғиндиси
фарқ АОнинг маънога эга эмаслигида деб унинг мантиқий ўзаги - тушунчаси бўлган
билган. АО умумий маъноси асосида эмас, турли предметлар синфи билан
балки, индивидуал шартли белгилар боғлиқлигига кўра белгиланади.
асосида тавсифланади, яъни уларнинг Атоқли оларнинг (АО) тилга оид
асосий функцияси сифатида «ниҳоятда вазифаси тамомила бошқа. У объектни
ягона бирлик»ни ифодалаш, индивидуаллаштиришда ўзига ўхшаганлар
идентификациялаш кўзда тутилади. қаторидан ажратилиши лозим. АО
АОнинг функционал ва тилга оид сигнификатив ўзига хослиги якка
ўзига хослиги тилнинг барча сатҳларида, денотатлар мавжудлиги ва
жумладан, фразеологияда ҳам унинг индивидуаллаштириш жараѐни билан
семантик табиати намоѐн бўлиши боғлиқдир.
хусусиятларини кўриб чиқиш заруриятини Турдош отлар тил лексик–семантик
белгилайди. системасининг фаол элементлари
Тилшунослик тараққиѐтининг ҳисобланади. Уларнинг маъновий мазмуни
замонавий босқичида АО мавқеи ва ўзига хос кўрсаткичлари уларнинг
масаласининг ечилмаганлиги олимларни семантик чегараларини аниқ
АОни тавсифлаш мезонларини унинг тил белгилайдиган полисемия, синонимия,
ва нутқнинг турли сатҳлардаги аксини антонимия сингари парадигматик
тадқиқ этишдан, жумладан, АО категориялар билан белгиланади.
функцияларининг фразеологизмлар Маълум туркум ичида АОнинг
таркибидаги таҳлилидан излашга ундайди. функционал айнанлиги ҳамда индивидуал
Cўзнинг фразеологик моҳияти, яъни қўлланувда денотат билан узвий алоқаси
унинг фразеологик бирлик (ФБ) таркибида уларни ўзаро семантик гуруҳларга
амал қилиши худди шу сўзнинг бирлашиш имкониятидан маҳрум қилади
фразеологизмдан ташқи мавжудлигидан ва лексиканинг бошқа қатламлари билан
фарқ қилади. Бироқ олимларнинг сўз - ФБ ўзаро муносабатга тўсиқ бўлади. Ушбу
компонентига қарашлари кўпинча қарама- омиллар АО тизимли алоқасини кескин
қарши бўлиб чиқади: айримлар уни тўла чегаралаб, уларнинг мавжудлигини

69