Page 50 - 2-2016
P. 50

Хорижий филология.  №2, 2016 йил




            ҳаракат  бажарувчи  мақомини  олади.                пишу  –  Мне  пишется.  Ученики  пишут
            ШГдаги  воситали  келишикда  турган                 сочинение      –     Сочинение      пишется
            “ребенку”     оти     ўзининг     иккиламчи         учениками [Шанский ва б. 1988: 560-561].
            вазифасида  келмоқда.  Бошқача  айтганда,           Улар  ШГнинг  ушбу  туридаги  мазкур
            эгага    иш-ҳаракат     бажарувчиси      ѐки        хусусиятни  назарда  тутиб,  уларни  ярим
            қандайдир         ҳолат        ташувчисини          актив  гаплар,  деб  аташади.  Бизнингча,  бу
            англатадиган  шакл  сифатида  таъриф                ерда муаллифлар ШГ ва пассив гапларнинг
            бериш ҳали тўла-тўкис эмас. Зотан, ифода            активга  трансформация  қилина  олиш
            планининг  мазмун  планидан  нисбатан               имкониятини  назарда  тутишган  бўлса
            мустақиллигининг  мавжудлиги  формал                керак. Лекин улардаги компонентлар феъл
            бирликлар – эга ва тўлдирувчини параллел            билан     турлича     валентликда     бўлиш
            равишда  маъно  (мазмун)  бирликлари  –             қобилиятига эга: ШГда дативдаги субъект
            субъект ва объект билан бирга қўллаш ҳар            феъл  билан  зарурий  валентликни  ҳосил
            доим  ҳам  уларнинг  мазмун  бирликлари             қилса,  пассивдаги  субъект  (“учениками”)
            билан  мос  тушавермаслигини  кўрсатади.            факультатив  валентликни  ташкил  этади,
            Шу  боис,  лисоний  белги  асимметрияси             яъни “Мне пишется” гапида ҳеч бир бўлак
            ифода  плани  структураси  билан  мазмун            элиминацияга         учрамаган         ҳолда
            плани     структурасини     алоҳида-алоҳида         “Сочинение  пишется  учениками”  гапида
            тавсифлашга  зарурат  туғдиради.  Дарвоқе,          “учениками”         сўзи        факультатив
            муаллиф       айнан       лисоний      белги        валентликка  эга  бўлгани  учун  тушиб
            асимметрияси        субъектнинг       олтита        қолиши мумкин: Сочинение пишется.
            семантик-грамматик       тури     борлигини                Бинобарин, синтактик алоқада тобе
            кўрсатишини  таъкидлайди.  Шуларнинг                муносабатни  ҳосил  қилишда  катта  ўрин
            ичида     воситали     (жумладан,     датив)        эгаллайдиган  валентликда  феъл  марказий
            келишиги  билан  шаклланган  субъект  ҳам           аҳамият      тутиши      адабиѐтларда      ўз
            мавжуд [Алисова 2009: 21, 40-41, 55].               ифодасини  топган.  Чунончи,  “глагол  как
                     Маълумки,        ҳозирги      замон        “вершина”       предложения,       которому
            тилшунослигида  нутқий  бирликларнинг               подчинены все другие его элементы, в том
            коммуникация         жараѐнида       ўзининг        числе и подлежащее” [Адмони 1973/2: 55-
            функционал  вазифаларини  бажаришдаги               57].  Немис  грамматистлари  ҳам  гап
            қонуниятларини        асослаш      зарурияти        қурилишида  отга  нисбатан  феълнинг
            муносабати  билан  семантика  масалалари            аҳамияти  юқори  эканлигини  уқтиришади:
            биринчи  даражали  аҳамият  касб  этмоқда.          “<…>       глагол     является      главным
            Шу  боис,  тилнинг  семантик  сатҳини               структурным  членом  предложения  и
            синтактик  ҳодисаларни  изоҳлаш  асоси              играет  большую  роль  для  построения
            сифатида  ҳисобга  олиш  тил  фалсафаси             предложения,  чем  имя  существительное
            нуқтаи  назаридан  ҳам,  соф  лингвистик            <…>” [Косов 1976/4: 19].
            нуқтаи назардан ҳам муҳимдир.                              Туркий  тиллардан  бўлган  ўзбек
                   9.  Шу  билан  бирга,  лингвистик            тили  материали  асосидаги  изланишларда
            адабиѐтларда бундай субъекти датив билан            субъекти  датив  (жўналиш)  келишигида
            ифодаланган         гарларда       семантик         келган     шахссиз     гаплар     тўғрисида,
            субъектнинг  мавжудлиги  уларни  шахссиз            жумладан,  шундай  дейилади:  “Шахссиз
            гаплар  таркибига  киритишга  халақит               гапнинг  “Бизга  бугун  боришга  тўғри
            беради  ва  шу  боис,  уларнинг  субъекти           келади”      каби      гапида      кесимдан
            актив  ва  пассив  гапларнинг  ҳаракат              англашилган  ҳаракатнинг  бажарувчиси  –
            бажарувчилари  ўртасида  оралиқ  ҳолат              логик  субъект  англашилиб  турса  ҳам,
            (“промежуточное         положение”)       ни        лекин  ўша  субъектни  билдирадиган  сўз
            эгаллайди, деган фикр билдирилган ҳамда             (грамматик  эга)  бундай  гапда  қатнаша
            қуйидаги параллель гаплар келтирилади: Я            олмайди:  кесим  бу  сўз  билан,  умуман
                                                           49
   45   46   47   48   49   50   51   52   53   54   55