Page 51 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

бошқа элемент билан ҳам предикатив вазифасини ўтаган даврида, агенс
муносабатга кириша олмайди, грамматик функциясида ҳам келганлигини уқтиради.
хусусият бунга йўл қўймайди” [Ғуломов, Демак, дативнинг субъект функциясини
Асқарова 1987: 134]. ўтай бошлаганлиги узоқ тарихни ўз ичига
Кўринадики, шахссиз гапнинг олади ва янги даврга келиб у ўзининг
юқорида келтирилган турида мантиқий функционал кўлами доирасини анча
субъектнинг мавжудлиги таъкидланса-да, кенгайтиради. Зотан, дативнинг ушбу
компонентлар ўртасидаги синтактик функцияси аксарият тадқиқотларда
муносабатга анъанавий қараш сақланиб кўрсатиб ўтилган. Буни қисман юқорида
қолган. Аслида гап унсурлари ўртасида келтирилган фикрлар ҳам тасдиқлаб
семантик-грамматик алоқанинг турибди.
мавжудлиги ўзбек тили системасида ўзига Дарвоқе, дативнинг субъект бўлиб
хос гапларнинг ҳосил бўлишига олиб келиши балки унинг дастлаб ҳаракат
келган. Дарвоқе, эга – “бу феълнинг мақсадини англатиб, у кўпинча шахс номи
семантик валентлиги билан ўзаро билан боғлиқлиги сабаб бўлгандир. Бунда
боғланган гапнинг от билан ифодаланган датив nützen, bekommen, schaden, dienen,
бўлакларидан бири” [Кацнельсон 1972: begegnen, antworten, träumen каби шахс
61]. Башарти, шундай экан, ўзбек тилидаги фаолиятини англатган феъллар билан
“менга” тўлдирувчиси ҳам феъл бирга қўлланиб, кўпинча шахсни
валентлиги билан ўзаро боғлиқликда юзага билдирган субъектнинг ѐнида келиши одат
келган. Масаланинг яна бир жиҳати. Рус тусига кирган. Масалан: ein starker Duft
тилида “Мне не спится” → “Я не сплю” га, <…> der <…> denjenigen Nasen, die für
немис тилида „Mir ist kalt” → „Ich friere“ га Rosenöl blasiert sind, sehr angenehm kitzelte.
трансформация қилинган ҳолда, юқорида 18-асрнинг иккинчи ярмидан
келтирилган ўзбек тилидаги ШГ эгаси бошлаб дативнинг ўрнида аккузатив
номинативда турган гапга трансформация қўллана бошлайди ва mir ekelt (“менга
қилинмайди. Бунга мазкур гап структураси ѐқмайди”) конструкцияси билан бирга
йўл қўймайди. mich ekelt конструкцияси ҳам параллель
Айни пайтда турли системали равишда кенг нутқий истеъмолда бўлади.
тиллар материаллари, жумладан, ўзбек ва Датив ва аккузативнинг параллел келиш
бошқа туркий тиллари асосида келишик ҳолати уларнинг es wurmt mir (“бу менга
категориясини ўрганиш бўйича олиб тинчлик бермайди”) ва es wurmt mich каби
борилган тадқиқотлар ҳам “шахссиз” деб кўринишларида ҳам намоѐн бўла
юритиладиган гапларда воситали бошлайди.
келишикда (нафақат датив, шунингдек, Янги даврда Walter Jung ҳам ушбу
қаратқич келишигида) келган сўз фикрга қўшилиб, “датив ҳатто ҳинд-европа
грамматик эга бўлмаса-да, гапда мантиқан давридаѐқ аксарият ҳолларда шахс
иш-ҳаракат бажарувчи шахс ролини келишиги бўлган”, дейди [Jung 1973: 129].
ўташини кўрсатади [Қаранг: Решетова Кўринадики, дативнинг шахс
1982: 47 ва кейинги саҳифалар]. маъносини бериши умум ҳинд-европа тили
Синтаксисни маънолар ҳақидаги даврига бориб тақалиб, ушбу ҳодисанинг
таълимотнинг бир қисми (die Syntax ist ein қадимийлигидан дарак беради.
Teil der Bedeutungslehre) сифатида Акад. В.М.Жирмунский
тушунган ва, жумладан, келишикларнинг келишикларнинг шакл ва маъноларидаги
тараққий этиш динамикасини диахроник бундай синкретизм ҳақида шундай дейди:
планда ўрганиб чиққан Hermann Paul [Paul “Вероятно, абстрактно-грамматический
1954: 3, 379 ва кейинги саҳифалар] характер <…> падежей и их
қадимги юқори немис тилининг (Ahd) многозначность являются результатом
дативнинг инструментал (восита) позднейшего обобщения на основе
50