Page 75 - 3-son 2018 yil
P. 75
Хорижий филология №3, 2018 йил
XIII-XV АСР ФОРС-ТОЖИК ВА ЎЗБЕК АРУЗШУНОСЛИГИНИНГ РИВОЖЛАНИШ
ЖАРАЁНИДА ШАМС ҚАЙС РОЗИЙНИНГ МАВҚЕИ
Мирзоев Хайѐм Тошқулович,
СамДУ таянч докторанти
Таянч сўз ва иборалар: арузшунослик, форс-тожик арузи, Қайс Розий, “Ал-мўъжам”,
ажам, араб, Халил ибн Аҳмад, доира, баҳр, рукн, зиҳоф, жузв, рубоий вазни.
Шарқ мумтоз олимлари ―илми адаб‖ асрда яшаган Рашидиддин Ватвотнинг
таркибидаги шеършуносликка хос соҳалар ―Ҳадоиқ ус-сеҳр фи дақоиқ уш-шеър‖
борасида кўпинча назарий мулоҳаза (―Сеҳр боғлари, шеър нозикликлари
юритиб, уларни бир-бири билан боғлиқ ҳақида‖), XIII аср олими Шамсиддин
тарзда шарҳлаганлар. Шеър қонуниятлари, Муҳаммад ибн Қайс Розийнинг ―Ал-
унинг маънавий қиймати ва шоирлик мўъжам фи маъойири ашъор ул-Ажам‖
санъатининг сир-синоатлари ҳақидаги (―Ажам шеърияти ўлчовлари луғати‖), шу
фикрлар турли илмлар ҳақида баҳс асрда ўтган Носириддин Тусийнинг
юритилган асарларда ҳам баѐн қилинган. ―Меъѐр ул-ашъор‖ (―Шеърлар ўлчови‖)
Мисол тариқасида IX-XI асрларда фаолият асарлари машҳур бўлди ва кейинчалик
кўрсатган қомусий олимлар Абу Наср форс-тожик ҳамда ўзбек адабиѐтшу-
Муҳаммад ал-Форобийнинг ―Эҳсо ул- нослигида улкан илмий мактаб вазифасини
улум‖, ―Китоб ул-Фусул ул-Маданий‖ ўтади. Этиборлиси шундаки, бу даврда ҳар
ҳамда ―Шоирлар санъати қонунлари учала илм – аруз, қофия ва саноеъ (бадиий
ҳақида рисола‖ асарларини, Абу Райҳон санъатлар) ҳақида яхлит асарлар ҳам
Берунийнинг ―Ҳиндистон‖, ―Сайдана‖, вужудга келган ва адабиѐтшуносликда бу
―Осор ул-боқия мин қурун ул-ҳолия‖ ва уч илмнинг мавқеи ниҳоятда ошган.
бошқа бир қатор асарларини, Абу Али ибн Шулар орасида забардаст назариѐтчи олим
Синонинг ―Китоб уш-шифо‖сини Шамс Қайс Розийнинг машҳур ―Ал-
кўрсатиш мумкин. Бу асарларда шеърият мўъжам фи маъойири ашъор ул-Ажам‖
назариясига доир билдирилган чуқур ва номли асари алоҳида ўринга эга.
баҳсли фикр-қарашлар кейинги давр Қайс Розий мазкур асарда шеърий
назариѐтчи олимларнинг диққат марказида илмлар учлиги – аруз, қофия ва бадиий
бўлган. Бу ҳақда адабиѐтшунос олим санъатлар ҳақида баҳслашиб, шеърнинг
академик Ботирхон Валихўжаев шундай мезони ва унинг вазифалари, қофия ва
хулосали мулоҳаза юритганлар: ―Шуни унинг турлари, бадиий санъатлар ва
ҳам таъкидлаш лозимки, илми адабга уларнинг тусланиши, хиллари ҳақида
бағишланган асарлар майдонга келиши чуқур илмий-назарий мулоҳазалар
билан бирга, XI асрдан бошлаб унинг юритган. Устоз олим Б.Валихўжаев бу
турли бўлимлари алоҳида-алоҳида тарзда асарнинг ўз замонида ва ундан кейинги
ҳам давом эта бошлади. Шунинг даврдаги илмий аҳамияти ҳақида фикр
натижасида аруз, қофия ва шеърий юритиб, жумладан шундай ѐзадилар:
санъатларга бағишланган рисолалар ҳам ―Шамсиддин Қайс Розийнинг ―Китоб ул-
яратилаверди. Натижада, уларнинг ҳар мўъжам‖ (Ал-мўъжам‖ асари назарда
бири шеърият назариясининг мустақил тутилган – Х.М.) асари узоқ йиллар
илми даражасига кўтарилиб, бу соҳада давомида шеър ва шоирлик билан
форс-тожик ва ўзбек тилида кўпгина шуғулланувчиларнинг дастуриламалига
асарлар майдонга келди‖ [5.18-б]. айланган эди. Бунинг асосий сабаби
Дарҳақиқат, кейинги асрларда шундаки, Қайс Розий ўзигача мавжуд
шеърият назариясига доир рисолалар бўлган шеърият тажрибаси асосида
алоҳида соҳа сифатида майдонга келиб, майдонга келган назарий фикрларни
унинг кўпгина намуналари яратилди. XII умумлаштириб берган эди. Шунинг
74
