Page 78 - 3-son 2018 yil
P. 78
Хорижий филология №3, 2018 йил
жойлаштиришни савоб (фойдали) деб турлари ҳақида маълумот бериб, унинг
билдик). келиб чиқиш таърихини шундай
Шамс Қайс Халил ибн Аҳмад изоҳлайди: ―Ва яке аз мутақаддимони
томонидан яратилган Муштабиҳа шуарои ажам ба пиндорам Рўдакий аз
доирасининг ўрнига форс-тожик навъи ахраму ахраби баҳр (яъне баҳри
баҳрларидан иборат бўлган икки доира – Ҳазаж) вазне тахриж кардааст, ки онро
Мухталифа ва Мунтазиани яратади ва ўзи вазни рубоий хонанд‖[7.95-б]. (Қадимги
таъкидлаган 4 доирага 14 баҳрни ажам шоирларидан бири, фикримча,
жойлаштиради. Доираларда баҳрлар Рўдакий ҳазаж баҳрининг ахрам ва ахраб
таснифи шундай келтирилган: Мухталифа тармоқларидан бир вазнни яратганки, уни
доираси – мунсариҳ, музореъ, муқтазаб, рубоий вазни деб атайдилар).
мужтасс; Мўъталифа доираси – ҳазаж, Муаллиф ўз асарида Ажам
ражаз ва рамал; Муттафиқа доираси – шеъриятининг дурдоналаридан саналган
мутақориб ва мутадорик; Мунтазиа рубоий жанрининг пайдо бўлиши ҳақидаги
доираси – сареъ, ғариб, қариб, хафиф, таърихий воқеани ҳикоя қилиб беради.
мушокил. Мазкур ҳикояда Шамс Қайс рубоий вазни
Маълумки, зиҳоф аруз илмининг дастлаб форс-тожик халқининг оғзаки
муҳим хусусиятларидан саналиб, унинг ижоди назмида вужудга келиб, классик
сонини аниқлашда турли фикру қарашлар адабиѐтда биринчилардан бўлиб мумтоз
мавжуд. Шамс Қайс биринчилардан бўлиб шеъриятимиз сарбони Абуабдуллоҳ
араб арузининг зиҳофотини ўрганиб, ажам Рўдакий назмида кузатилишини айтиб
арузида 35 зиҳофнинг мавжудлигини ўтади. Кейинги давр адабиѐтшунослари
исботлади. Арузшунос олимнинг фикрича, рубоий жанрининг келиб чиқиш таърихи
бу зиҳофларнинг 22 таси араб арузига хос ҳақида сўзлаганда Шамс Қайс малумотига
бўлиб, ажам шеъриятида фойдаланилади, асос сифатида ѐндашганлар.
қолган 13 таси эса ажам арузига хосдир. Шундай қилиб, форс-тожик
Зиҳофларнинг ҳар бири алоҳида номланиб, арузнинг назарий ва амалий жиҳатдан
Шамс Қайс уларнинг вужудга келиш сабаб шаклланиши ва изчил ривожланиб
ва ҳолатларини аниқлаган. Бундан боришида Шамс Қайс Розийнинг «Ал-
ташқари, у алоҳида фаслда бошқа 16 мўъжам» асари алоҳида аҳамият касб этиб,
зиҳофни кўрсатиб шарҳлайдики, бу кейинги давр арузшуносларига форс-
зиҳофлар, муаллифнинг таъкидлашича, тожик ва туркий шеъриятнинг вазн
―Ал-мўъжам‖дан олдинги китобларга хусусиятларини тадқиқ ва таҳлил қилиш
киритилмаган: ―Ва чанд лақаби дигар ҳаст, учун кенг йўл очиб берди. Етук назариѐтчи
ки дар фусули мутақаддим (гузашта) зикр олим аруз қоидаларини, хилма-хил баҳр
ва шарҳи он нарафтааст, дар ин мавзеъ ҳамда вазнларини форс-тожик тилига
баѐн кунем ва он шонздаҳ аст: хазму сингдириш ва батафсил шарҳлаш билан
муоқабату садру ажзу турфону барию чекланиб қолмай, ажам халқлари оғзаки
муроқабату солиму саҳеҳу тому мавфуру ижоди вазнлари билан аруз мезонларнинг
вофию мўътадилу муаррою мажзўъу хамоҳанглигини ҳам исботлади ҳамда
маштуру манҳук‖ [7.60-б]. (Ва яна бир форс-тожик лирикасига хос ва кенг
неча исм (атама) борким, олдинги фаслда қўлланилиши мумкин бўлган кўплаб
уларнинг зикри ва шарҳи келтирилмаган вазнларни кўрсатиб, асослаб берди. Олим
эди, бу ерда шарҳини келтирайлик. Улар асар бобларининг ҳар бирида аруз илмига
ўн олтидир: хазм, муоқабат, садр, ажз, доир алоҳида масалаларни ўртага ташлаб,
турфон, барий, муроқабат, солим, саҳеҳ, уларни назарий жиҳатдан тавсифлади,
том, мавфур, вофий, мўътадил, муарро, форс-тожик шеъриятининг дурдоналари
мажзуъ, маштур ва манҳук). мисолида ҳал қилди ва қимматли
Шамс Қайснинг яна бир кашфиѐти хулосалар ясади.
шундаки, у форс-тожик шеършунослигида Шамс Қайсгача аруз илми
биринчи бўлиб рубоий вазнлари ва унинг истилоҳларининг маънолари турли хил
77
