Page 76 - 3-son 2018 yil
P. 76
Хорижий филология №3, 2018 йил
натижасида, муаллифнинг аруз, қофия ва маънолари тушунтирилади, сўнгра
шеърий санъатлар соҳасидаги рукнлар ва аруз илми доирасидаги фаол
мулоҳазалари, адабий жанрлар ҳақидаги истилоҳларга шарҳ келтирилади. Бошқача
фикрлари ўша замон шароитига нисбатан қилиб айтганда, биринчи боб олимнинг
мукаммаллиги билан ажралиб турарди‖ аруз илмига доир фикрлари ибтидоси
[5.32-б]. саналади. Иккинчи бобда аруз
Шамс Қайс Розий 1233 йили «Ал- рукнларининг таркибидан (ўзаро
Мўъжам фи маъойири ашъор ул-ажам» қўшилувидан) ҳосил бўлган ритмик
(«Ажам шеърияти ўлчовлари луғати») бўлаклар ва вазнлар зикр этилади. Учинчи
асарини ѐзган. Олимнинг барча асарлари бобда рукнларнинг тармоқларидаги
араб тилида бўлгани учун у афоийлларнинг ўзгариши ҳақида фикр
замондошларининг илтимоси билан юритилса, тўртинчи бобда эски
машҳур асари «Ал-Мўъжам фи маъойири (дастлабки) ва янги (замонавий)
ашъор ул-ажам»ни араб тилидан форс баҳрларнинг яратилиши, аруз
тилига ўгирган ва янада тўлдирган [7.6-7- доираларининг вазифалари ҳамда тақтеъ
б]. қоидалари, баҳр қисмларини бир-биридан
―Ал-мўъжам‖ асари муқаддима, фарқлашда амал қилинадиган қонуниятлар
икки қисм ва хулосадан иборат бўлиб, борасидаги олимнинг назарий
аввалги қисми ―аруз фани ҳақида‖, мушоҳадалари, кузатишлари, таҳлиллари
иккинчиси ―шеър илми ва қофия ўрин олган.
маърифати‖га бағишланган. Муаллиф Асар мундарижасидан ҳам кўриниб
биринчи, яъни аруз илмига бағишлаган турибдики, Шамс Қайс адабиѐтшунослик
қисмини қуйидаги 4 бобга ажратган: илмлари ичидан аруз илмини долзарб ва
- ―Боби аввал, дар маънии арўз ва биринчи даражали илм сифатида этироф
шарҳи аркону зикри асомию алқобе, ки дар этади. Зеро, икки қисмдан иборат шундай
ин фанн мусталаҳи аҳли илм аст‖ (Аруз йирик асарнинг биринчи қисмини бу
(истилоҳи)нинг маъноси ва рукнлар шарҳи соҳага бағишлагани бежиз эмас.
ҳамда ушбу фанга дахлдор бўлган илм Форс-тожик арузшунослиги асосан,
аҳли орасида амалда бўлган номлар араб арузи таъсирида шаклланган бўлса
(истилоҳлар) ва лақаблар ҳақида аввалги ҳам ―Ал-мўъжам‖ асарини ўқиган ҳар бир
боб); зукко ўқувчи унинг тараққий этиши
- ―Боби дуввум, дар зикри ажзоъ ва нафақат мумтоз форс-тожик шеъриятининг
авзоне, ки аз таркиби аркони арўзи ҳосил ривожи, балки Шамс Қайс Розий каби
шавад‖ (Аруз рукнлари таркибидан ҳосил арузшуносларнинг беқиѐс кашфиѐтлари ва
бўладиган ритмик бўлаклар ва вазнлар улкан хизматлари билан боғлиқлигини
зикрида иккинчи боб); яхши англай олади. XX аср тожик ва ўзбек
-“Боби саввум, дар зикри тағйироте, арузшунослари айнан Шамс Қайс ва унинг
ки бад-он ажзоъ лоҳақ гардад ва фурўъи издошлари саъй-ҳаракатлари негизида
афоъил, ки аз он муншаъиб шавад‖ форс-тожик ва ўзбек арузининг шундай
(Ритмик бўлаклардаги ўзгаришлардан бир муайян тизимли ҳолга келганлигини
ҳосил бўлувчи фуруъларнинг афоили кўп бора эътироф этганлар. Жумладан,
ҳақида учинчи боб); машҳур арузшунос олим Баҳром Сирус
- Боби чаҳорум, дар зикри буҳури ўзининг ―Арузи тожик‖ номли асарида
қадиму ҳадис ва нақши давоир ва тақтеъи араб ва ажам арузининг ўзаро муносабати,
абѐт ва факки ажзоъи буҳур аз якдигар‖ шунингдек, узвий боғлиқлиги ҳақида фикр
(Қадимий ва янги баҳрлар зикри, доиралар юритиб, шундай ѐзади: ―Олимон ва
нақши, байтларнинг тақтеъи ва баҳр шоирони он давраи форсу тожик барои
қисмларининг бир-биридан фарқланиши навиштани шеър дар забони худ ягон
тўғрисида тўртинчи боб) [7.31-б]. қонуни шеър надоштанд, ки аз давраи пеш
―Ал-мўъжам‖нинг бу бобларида аз истилои араб боқи монда бошад. Аз ин
дастлаб арузнинг луғавий ва истилоҳий сабаб онҳо хоҳу нохоҳ мажбур буданд,
75
