Page 77 - 3-son 2018 yil
P. 77
Хорижий филология №3, 2018 йил
арўзи арабро, ки дар адабиѐти онрўзаи атаб келаѐтган иборадан мустақил равишда
табақаҳои болои маъмул, марсум ва ―ажам (форс-тожик) арузи‖ атамасини
матбўъ буд, аз нав, мувофиқи фонетикаи ажратиб адабиѐтшуносликда жорий
забони худ кор карда бароянд. Онҳо ба этганини эътироф этади ва туркий
арўзи араби дигаргуниҳои бисѐреро адабиѐтда айнан мана шу эроний (форс)лар
дароварда, арўзи ҳозираи дар ашъори мо арузи қабул қилинганини эслатиб ўтади:
маъмулро ба вужуд оварданд, ки онро дар ―Ўрта Осиѐ турки(й) адабиѐти учун қабул
чунин ҳолат на арўзи араби, балки арўзи этилган аруз мана шу эрон адабиѐтида
форсу тожики номиданамон дурусттар ишланган ва Шамс Қайс каби арузчилар
мебошад‖ [4.16-17-б]. (У давр (араб томонидан ―аруз(и) форси(й) аталган
истилосидан кейинги давр - М.Х.) форс- аруздир‖[6.27-б].
тожик олим ва шоирлари араб истилосидан ―Ал-мўъжам‖да муаллиф форс-
олдинги шеърият қонунлари сақланиб тожик арузининг араб арузидан фарқли
қолмаганлиги сабаб ўз тилларида шеър жиҳатларини чуқур назарий тадқиқ ва
ѐзиш учун бирор бир поэтик қонуниятлар таҳлил асосида кенг тарзда кўрсатган.
тизимига эга эмасдилар. Шу сабабдан улар Масалан, Шамс Қайс форс-тожик арузини
истаса-истамаса ўша давр юқори табақа муайян системага солиш учун доиралар
вакиллари адабиѐтида амалда бўлган, устида ишлайди ва араб арузи асосчиси
марсум (расмийлашган) ва матбўъ (таъбга Халил ибн Аҳмад томонидан яратилган
яқин) бўлган араб арузини янгидан, ўз бешта доираларнинг баъзилари форс-
тилларининг фонетик хусусиятларига тожик шеъриятига мос ва хос
мувофиқлаштирган ҳолда, қайта ишлаб бўлмаганлиги учун, уларни қисқартириб
чиқишга мажбур эдилар. Улар араб (жумладан, араб арузига хос тавил, мадид,
арузига кўп ўзгартиришлар киритиб, комил ва вофир баҳрларидан тузилган
ҳозирги шеъриятимизга мос арузни доираларни) форс-тожик арузидан истисно
вужудга келтирдиларки, уни бу ҳолатда қилади. Унинг фикрича, форс-тожик
араб арузи эмас, балки форс-тожик арузи шеъриятини муайян системага солиш учун
деб номлаш тўғрироқ бўлади). тўртта аруз доираси етарлидир. У шу
Ўзбек арузшуноси Абдурауф аснода ўзигача фаолият кўрсатган
Фитрат Баҳром Сирусдан тахминан 30 арузшуносларнинг ишларини, яъни араб
йиллар олдин Шамс Қайс Розий ва унинг арузидаги баъзи бир доира ва баҳрларни
арузшунослик мактаби форс-тожик ажам шеъриятига сунъий тарзда татбиқ
шеъриятига ўзига хос мустақил аруз этганликларини шу оҳангда инкор этади:
метрикасини сингдиришда катта ҳисса ―Ва чун бад-ин муқаддимот бар баъзе аз
қўшганини таъкидлаганди: ―Эронлилар тасарруфоти фосиди ин жамоат дар
араблардан нима олган бўлса, айнан тақрири (баѐни) буҳур ва сабти давоир
олмади, ўзгартириб, унга ўз вуқуф афтод ва тафсили хабту (кўр-
хусусиятларини тақиб олди ѐки олиб кўрона) ғалати эшон дар ин фанн маълум
тақди...араб арузининг нисбатан умумий шуд, савоб он аст, ки дар ин абвоб ба
қоидаларини, назарий томонларини қабул тақсимоти ботилу татвилоти (дурударози)
қилишига қарамасдан форси(й) шеър беҳосили эшон илтифот нанамоем ва
вазнларининг муҳим хусусиятларини ҳам жумла буҳури ашъори ажамро дар чаҳор
унга сингдира бошлади. Шундай қилиб, доира ниҳем‖[7. 80-б]. (Баҳрлар ва
айрим бир форси(й) аруз майдонга доиралар зикрида олдингиларнинг баъзи
қўйулди‖[6.25-26-б]. бир меъѐр жиҳатдан бузилган фикрларига
Фитрат форс-тожик арузини араб гувоҳ бўлиб, бу фан (аруз)да уларнинг
арузидан фарқли баъзи жиҳатларини Шамс хато ва кўр-кўрона тавсифлари маълум
Қайснинг ―Ал-мўъжам‖ асарига таянган бўлганлиги учун, бу бобда уларнинг
ҳолда кўрсатиб ўтади ва бу фарқлар фойдасиз узундан-узоқ таснифларига
асосида Шамс Қайс биринчилардан бўлиб илтифот қилмаслик ва барча ажам
ўзидан олдин ―араб ва ажам арузи‖ деб шеъриятининг баҳрларини тўрт доирага
76
