Page 81 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

балки Сибирь ҳамда Кавказ туркий ғояларига бориб тақалади» 14 . Биз
халқлари орасида ҳам кенг тарқалган. томонимиздан 2003, 2004 йилларда
А.О.Булатовнинг ѐзишича, табиблар Навоий вилояти Навбаҳор тумани
даволай олмаган беморларни қўмиқ ва ҳудудидаги Сармишсой дарасида олиб
аварлар «алим»(олим. О.Қ.)ларга борилган экспедиция кузатишлари
кўрсатадилар. Олимлар эса, уларнинг нажтижасида Сармишсой қояларига ўрта
танасига жойлашиб олган жинларни палеолит даврида ўйиб туширилган
қудратли афсунлар ѐрдамида расмлар орасида ҳам йиғилишиб зикрга
11
ҳайдайдилар. Омма эҳтиромига сазовор тушаѐтган қадимги одамлар тасвири
15
бўлган олимлар эркак кишилар эканлиги мавжудлиги аниқланган эди. Биз мазкур
ўзбек халқи орасидаги азайимхон ва ѐдгорликларни қадимги амалий санъат
эшонлар каби афсунгарларнинг эркак намунаси сифатида эмас, балки ибтидоий
кишилар эканлиги билан муштараклик давр шамонларининг ѐзувлари сифатида
16
касб этади. ўрганиш лозимлигини қайд этган эдик .
Н.П.Диренкова телеут шамонлик А.П.Окладников ва
эътиқодини кузатар экан, олтойликлар Н.П.Дыренковалар шимолий ҳудудларда
орасида қадимдан шамонликни эркаклар истиқомат қилувчи туркий қавмлар
қабул қилганлиги, улуснинг энг эътиборли шамонлик эътиқодига доир материаллар
кишиси ҳам шамон саналганлиги, бу асосида хулоса чиқарганликлари кўриниб
анъана ХХ аср бошларида ҳам қайд турибди. Бироқ биз томонимиздан 1996-
этилганлигини маълум қилади. 12 1998 йилларда Навоий, Бухоро ва
К.Д.Уткиннинг фикрича, яқутларда Самарқанд вилоятларидан ѐзиб олинган
шамонизм ота уруғи ҳукмронлигининг этно-фольклорий материаллардан
майдонга келиши ва ривожланиши билан аниқланишича, ўзбек шамонларининг
боғлиқ бўлиб, унинг шаклланиши неолит асосий ҳомийлари парилар саналади. Пари
ва палеолит даври одамларининг ғоялари ҳақидаги халқ қарашлари мазкур образ
ва анъаналари билан йўғрилгандир. 13 борасидаги тасаввурларнинг адабий
Шунингдек, тадқиқотчи Байкал тафаккурда милоддан аввалги VII-IV
17
қояларидаги суратларда акс эттирилган асрларда шаклланганлигини кўрсатади.
эркак шамон, аждодлар руҳи ва руҳ Бизнингча, шамон Марказий Осиѐда
ниқобини кийган кишиларнинг яшовчи туркий қавмлар орасида дастлаб
тасвирларига таяниш Сибирь туркий аѐллар томонидан сайланган она боши
халқларида шамонлик эътиқодининг қачон бўлган. Чунки шамон аѐлларнинг ҳозирга
майдонга келганлиги борасида аниқроқ қадар фақат аѐлларга қўл бериши анъанаси
хулосага келишимизга асос бўлади, деб сақланиб қолган. Ўзбеклар орасида эркак
ҳисоблайди. Худди шундай мулоҳазаларни шамонлар ота уруғининг ҳукмронлиги
А.П.Окладников тадқиқотларида ҳам даврида майдонга келиб, ислом динининг
учратамиз. А.П.Окладниковнинг фикрича, кириб келиши билан деярли кам
«шамонлик тасаввурлари мажмуи жуда учрайдиган ҳолатга айланиб қолган.
қадимий илдизларга эга бўлиб, палеолит
14 Окладников А.П. Прошлое Якутии до
соединения к Русскому государству. Якутск, 1949.
С. 32
15
Бу ҳақда қаранг: Қаюмов О. Сармишсой
пиктографларини ўқишга доир // «Давлат тили ва
11
Булатов А.О. Релекты шаманства у народов умуминсоний қадриятлар» мавзуидаги республика
Дагестана… С. 218. илмий анжумани материаллари. Навоий. 2004. 16-
12
Дыренкова Н.П. Дыренкова Н.П. Материалы 18-бетлар.
по шаманству у тулеутов… С. 107. 16 Қаюмов О. Қояга битилган мактуб //
13
Уткин К. Д. Якутский шаманизм в его Фольклоршунослик. Илмий мақолалар тўплами. 1-
древней первооснове// Истоки якутского китоб. Навоий, 2004.
шаманизма. Якутск, 1994. С. 11. (Материал 17 Бу ҳақда қаранг: Қаюмов О. Пари билан
Интернет тизимининг www. Ruthenia.ru/folklor. боғлиқ халқ карашлари // Ўзбек тили ва адабиѐти.
сайтидан олинди). 1996, № 1, 45-47-бетлар.

80