Page 142 - 3_2019
P. 142
Хорижий филология №3, 2019 йил
ва жилокорлигининг адоғи йўқ, маъно қатламлари эътиборга олинган,
поѐнсиздир ва бу маъно денгизи муносиб холос.
ғаввосларни ўз қаърига шўнғишга Бу луғатларда қўлланилган метод
ундайверади. Зеро, шеър айтишдан кўра шундай: шоирнинг бир қанча асарлари
унинг моҳияти ва рамзларини англаш, танлаб олинади, бу асарларда учрайдиган
маъносига етишиш шу қадар муҳим сўзлар юзасидан картотека тузилади ва
эканки, буюк шоир буни қуйидагича картотекалар асосида сўзликлар тузилиб,
таърифлаган: ҳар бир луғат бирлигининг маънолари
Шеър гуфтан дур суфтан бувад, талқин қилинади. Гарчи бу метод
Лек фаҳмидан беҳ аз гуфтан бувад. анъанавий луғатчиликка нисбатан олға
(Шеър айтмоқ дурни ипга қўйилган бир қадам саналган ва бу
тизмоқдир, луғатларда шоир ижодида учрайдиган ҳар
Лек англаш айтишдан афзалроқдир.) бир сўзни қамраб олиб уни талқин
Адабий тилнинг юзага келиши, қилишга интилиш бўлса-да, бу
ѐйилиши ва такомиллашуви турли тарихий луғатлардаги асосий камчилик бир йўла
даврларда турлича кечган. Шу вақтгача бир қанча асарнинг луғатини тузишга
яратилган тадқиқотларда Х-XV асрлар уриниш; асардаги кўпгина луғат
форс-тожик адабий тили бирликларининг тушиб қолганлиги; луғат
ривожланишининг энг бой тарихий даври бирликларини фақат мавжуд луғатлардан
сифатида таъкидланган. Бизнингча, бундай фойдаланиб, шоир индивидуал маъно
лексик ва қисман грамматик, стилистик ихтироларини назардан четда қолишидир.
ўзгаришлар, адабий асарлардаги луғавий Аммо бугунги кунда бадиий
бирликлар маъно эврилиши нафақат тимсолларнинг матн тилидаги лисоний
муайян давр ва замон оралиғида, балки ўзгариш ва янгиланишларини чуқурроқ
алоҳида ижодкорнинг муайян асаридан ўрганиш, шеъриятнинг лингвопоэтик
бошқа яратилажак асарларигача ўзгариши хусусиятларни аниқлашда янгича
ва янгиланиши мумкин. қарашлар ва мукаммал илмий нуқтаи назар
Айтиш жоизки, тилшунослик илмида талаб этилади. Шу боис ХХ асрнинг 90-
поэзия тилини ўрганиш борасида турли йиларида илм аҳли томонидан энг етук ва
услубларда илмий тадқиқот ишлари амалга баркамол адибларнинг асарлари ва мумтоз
оширилган ва шу билан бир қаторда Шарқ адибларнинг алоҳида китоблари учун
классик шоирлар шеърияти хусусида ҳам жомеъ луғат (конкорданс)лар яратиш
алоҳида луғатлар яратилган. Жумладан, ғояси илгари сурилган эди. Конкорданс
―Фарҳанги ашъори Рўдакӣ‖ [Душанбе: сўзи лотин тилидаги concordare сўзидан
Маориф, 1990. – 368 с.], ―Фарҳанги олинган бўлиб, луғавий маъноси
―мувофиқлаштириш‖, ―уйғунлаштириш‖,
―Шоҳнома‖-и Фирдавсӣ‖ [Душанбе: Адиб, ―мослаштириш‖ бўлиб, термин сифатида
1992. – 196 с.], ―Фарҳанги осори Ҷомӣ‖ муайян бир тил матнларидаги луғавий
[Душанбе, 1983.], ―Алишер Навоий бирликлар, морфемалар, сўз бирикмалари
ѐки фразеологизмларни муайян ҳажмдаги
асарлари тилининг изоҳли луғати‖ (4 матн парчалари асосида ѐки бирон бир
жилд) [Тошкент: Фан, 1983.], ―Словарь шоир ва ѐзувчининг шеърий ва насрий
языка Пушкина‖ (4 жилд) [Москва: Гос, асарлари асосида тузилган сўзлик
изд.ин. и нац. словарей, 1956-1957.], йиғиндиси ва бу луғавий бирликларнинг
―Словарь автобиографической трилогии қанча марта учраши ва асарнинг қандай
М.Горького‖ (6 жилд) [Ленинград: Изд-во синтагматик тизимида келишини
Ленинградского ун-та, в 6-и т. 1974-1982.] ифодалайди.
ва бошқалар. Аммо мазкур луғатларда Конкорданс одатда: а) она тили ва
қўлланилган шарҳлаш услуби сўзларнинг ѐки хорижий тилнинг луғат таркибини
муайян ва алоҳида ўринлардаги маъно аниқлаб изоҳли луғатлар тузиш учун; б)
белгиларини ифодалашдан иборат, бу чет тилларини ўрганишни енгиллаштириш
услубда, асосан сўзларнинг фақат зоҳирий
141
