Page 139 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

МУМТОЗ ШЕЪРИЯТ ТИЛИДА АНЪАНАВИЙ ТАДҚИҚ УСУЛЛАРИ ВА
ЯНГИЧА ТАМОЙИЛЛАР

Мажитова Сабоҳат Жамиловна,
СамДУ филология фанлари фалсафа доктори

Таянч сўз ва иборалар: матн, шеър, ғазал, луғат, конкорданс, рамз, тимсол, шеърият
тили, замонавий технология, маъновий талқин.
Адабий тилнинг ўзига хос замонда уни амалда татбиқ этиш
хусусиятларини илмий таҳлил ва тадқиқ муҳимроқдир. Бу каби янгича ѐндашувлар
қилиш ҳамда ўрганиш натижасида тадқиқотчиларга тизимли тарзда адибнинг
олимлар унинг тарихий шаклланиш алоҳида асари ѐки бутун мероси борасида
босқичлари, ривожланиш жараѐни, ўз муносабатини аниқ-равшан ифодалаш
хронологияси, тараққиѐт тамойиллари имконини беради. Яъни олим ижодкор
жиҳатидан форс-тожик тилининг генетик асарларининг луғавий таркибидаги бадиий
асосларини муайян даврларга ва алоҳида тимсоллар ѐки сўзларнинг семантик
зиналарга ажратган. Бу тадқиқотларнинг хусусиятларини, ўзига хос маъно
айримларида холисона ѐндашувларга амал товланишларини теран ва атрофлича
қилиниб, соғлом, чуқур ва тўғри тамойил аниқлаш имкониятига эга бўлади. Ҳар бир
ва руҳият кузатилса, уларнинг баъзиларида луғавий бирликнинг семантик таҳлили
даврнинг сиѐсий-ижтимоий воқеа- лексикограф томонидан тил тизимига
ҳодисалари таъсир кўрсатгани, бирѐқлама боғлиқ равишда алоҳида бир шоир-ѐзувчи
қарашнинг устунлиги кўзга ташланади. Бу ижоди ѐки муайян бир давр адиблари
ҳолат, айниқса, поэзия тили, луғавий ижодиѐти асосида уйғунликда ѐки бу
бирликларнинг семантик хусусиятлари ва тизимнинг асосий қисми ўлароқ алоҳида
маъно товланишлари тадқиқи жараѐнида, у тарзда амалга оширилиши лозим. Акс
ѐки бу шоир девонидаги кўп қўлланилган ҳолда, бундай тадқиқот самарасиз
сўз ва ибораларнинг таҳлил ва тафсирида, якунланади. Шу боис маъно
шоир шеърларидаги истилоҳлар товланишларини ва ҳар бир луғавий
маъноларининг энг нозик қирраларини бирликнинг семантик белгиларини очиқ-
кашф этишда яққол кўринади. ойдин ва кенг талқин қилиш учун
Соҳа тадқиқотчилари бу изланувчи танлаган сўз ишлатилган барча
йўналишдаги бугунги кунгача олиб байтлар картотекасини жамлаши керак
борилган илмий изланишлардаги жиддий бўлади. Ёки шоир асарларининг электрон
камчиликнинг асосий омилини луғат варианти асосида мезон луғати (частота)
муаллифларининг сўзга биртомонлама ѐки жомеъ луғати (конкорданс) яратиб,
қараганидан деб билган. Яъни тадқиқот ишини шу типдаги луғатлар
шарҳланувчи сўз ва луғавий бирликларни негизида амалга ошириш мақсадга
асл манбалар ва илмий-танқидий матндан мувофиқдир.
карточкалар асосида изчил тарзда, тўла- Луғатлардаги яна бир ноқислик
тўкис ўрганмаганликларида намоѐн сўзларнинг шарҳ этиш услуби ва сўздаги
бўлади. Зеро, луғавий бирликларни параметрик, горизонтал ва вертикал
шарҳлаш ва изоҳлаш қўл меҳнати маънолар силсиласи мавжудлигини
билангина амалга ошириладиган иш эмас. инобатга олмасликда намоѐн бўлади.
Шунинг учун бугунги кунда бу ишни Луғатлар муаллифи бу борада янгича
замонавий технологик воситалар, метод ва услублардан фойдаланишмаган.
компьютер ва электрон дастурлар Ҳар бир луғавий бирлик – лексема ўзининг
ѐрдамида амалга ошириш ва ҳар бир асар бош маъноси асосида матнда жузъий, якка
асосида маълумотлар базасини яратиш ва ѐ турғун тарзда шарҳланган, аммо
жуда самарали ҳисобланади ва айни сўзнинг турли маъно товланишлари матн

138