Page 144 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

қилишмаган. Хусусан, мумтоз адабиѐт нуқсонларининг таҳлили эмас, балки
намояндалари асарлари асосида яратилган классик тилдаги алоҳида бир шеърий
изоҳли луғатларда ҳам сўзларнинг таҳлил матндаги нутқ бирликларининг семантик
жараѐни, асосан бир томонлама ва айрим структурасини изчил таҳлил қилиш, маъно
ҳолларда икки жиҳатдан, яъни сўзнинг бирликларини чегаралаш ва уларни
луғавий ва ѐ мажозий маъно жилоси луғавий ва мажозий маъноларга ажратиб
нуқтаи назаридан талқин қилинган. беришдир‖ [8,102].
Ҳолбуки, мумтоз адабиѐт намояндалари, XII-XV аср шеъриятида янги жараѐн
мутасаввиф шоирлар ижодиѐтида сўзнинг юзага келди ва унинг асосий тамойиллари
ирфоний-тасаввуфий талқини асосий таъсирида илм ва адабиѐт аҳлининг атоқли
ўринда туради. Собиқ шўролар даврида мутафаккирлари сарой муҳити ва
яратилган луғатларда айнан шу жиҳат бадиҳагўйликни тарк этиб, ҳақиқий санъат
инобатга олинмаган. Янгича тамойиллар ва шеърга қайтди, унга фалсафий-
асосидаги талқинни кўпроқ Эрон ижтимоий, ахлоқий ва ирфоний
олимлари тузган луғатларда кўришимиз қарашларини сингдирди. Хусусан, XV
мумкин. ―Фарҳанги забони тоҷикӣ‖, асрнинг иккинчи ярмида ғазал жуда кенг
ѐйилиб, барча қалам аҳли ана шу жанрда
―Фарҳанги ашъори Рўдакӣ‖, ―Фарҳанги ижод қила бошлаган. Унинг кенг

―Шоҳнома‖-и Фирдавсӣ‖, ―Фарҳанги тарқалиши сабаби, асосан шунда эдики,
ғазал кўпгина муҳим хусусиятлари
осори Ҷомӣ‖, ―Алишер Навоий асарлари туфайли адаб ва завқ аҳлининг турли
тилининг изоҳли луғати‖ ва бошқаларда табақалари талабларига жавоб берарди.
ҳам юқоридаги камчиликларни Шу боис бу асрда ғазални шеъриятнинг
кузатишимиз мумкин. Мазкур бошқа жанр ва йўналишларига нисбатан
луғатлардаги камчилик асосан, юксакка кўтарган шоирлар пайдо бўлди.
маълумотлар ва талқин тарзининг Жумладан, Жомий шундай таърифлаган:
такрорланиши, келтирилган манбаларнинг
муайян тамойиллар асосида [1,42]
танланмаганлигида, шарҳларнинг (Шеър фанидан энг афзали ғазал
ноқислиги, шарҳлар ва изоҳларда келди,
келтирилган маъноларнинг фақатгина Ул хубрўйлар янглиғ, ки эрди гўзал
муайян вақтдаги лаҳзавий ҳолатни акс инсу жинсдан.)
эттира олишидадир. Яъни сўзларнинг Жомийнинг илк девони
луғавий, мажозий, рамзий маъно муқаддимасида ҳам ғазал ҳақида сўз
белгилари динамик-муҳаррик ҳолатда бораркан, шоир шундай ѐзади: ―Соғлом
айнан кўрсатилган маънони англатмайди табъ ва мустағраб зеҳн эгаларига хуш
ва ҳатто кўпинча мазкур луғатларда келувчи бу қисм (ғазаллар – С.М.) ғазал
келтирилган сўзлар шарҳларини бошқа услубидир. Уларнинг аксарияти ишқу
шоир ижодиѐтига худди шу сўз муҳаббат манзиллари баѐни, тавҳид ва
маъноларига татбиқ этиш мумкин эмас. маърифат мақомлари ва зикри ҳақида
Мазкур луғатлардаги камчиликлар ва сўзлайди‖ [1,44].
уларнинг лисоний ҳамда илмий талабга Яъни классик шеърият
жавоб бера олмаслиги шарқшунос- намуналарининг маънолар тизими бир
олимлар М.Имомназаров ва неча қатламдан иборат бўлади. Энг устки
А.Қуронбековларнинг “дил”, “жон”, қатлами одатда воқеликдаги реал
“ишқ”, “гул”, “ринд”, “бода”, “соқи”, муносабатлар, инсоний ҳиссиѐтлар, ғам-
“ѐр” ва бошқа тимсоллар асосида яратган ташвишлар, орзу-умидлар, ўй-хаѐлларга
қатор мақолалари ва рисолалари асосида асосланади. Айрим тадқиқотчилар асосан
далиллаб берилган. А.Қуронбеков бу ҳақда мана шу устки қатлам бўйича ҳукм
қўйидагиларни таъкидлаб ўтади: ―... чиқариб, шоир табиий завқу шавқ,
қўйилган мақсад мавжуд луғатлар

143