Page 140 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

негизида назарда тутилган бўлиб, шоир шеърларидаги барча сўз, таркиб ва
уларнинг мажозий маънолари, хусусан, иборалар, махсус тимсоллар лексик,
тажнис ва ийҳом типида қўлланилиши, мажозий, ирфоний, фалсафий, ахлоқий ва
яъни шоир яратган янгидан-янги сўзнинг диний-ижтимоий маънолари билан бир
маънолари ва маъно қирралари сатҳда келтирилади.
шарҳланмаган. Кўпинча сўзлар талқини ва Ситуатив маъно нишоналари
шарҳларида такрорлар ва номутаносиб шоирнинг индивидуал маҳорати, адибнинг
мисоллар танланиши, мавридсиз ѐ ноўрин ўзига хос услуби бўлиб, кўпинча биргина
фойдаланиш кўзга ташланади, ибора ва манба доирасида алоҳида бир маъно ва
таркиблар шарҳида тизимлилик, узвийлик муайян ибора ифодаси сифатида
кўринмайди. қўлланилади, бироқ бу маъно бошқа
Сўзнинг (дейлик, бир шоирнинг ҳолатлар ва мавридларда тил тизимида
асарларида) асл маъноси ва унинг луғавий учрамаслиги мумкин. Бундай луғавий
маъно гуруҳида тутган ўрнини аниқлаш ва бирликлар одатда шоирларнинг
кўрсатиш учун ушбу сўз асл маъносида асарларида такрорланиб умумхалқ тили
қай ўринларда қўлланилганини тизимли луғавий захирасига киритилади, мажозий
равишда байтма-байт бир девон ѐки барча маъно таший бошлайди. Бироқ сўзда
девонлар доирасида таҳлилга тортиб, ситуатив маъно нишоналари намоѐн бўлса,
ундаги воқеий борлиқ билан боғлиқ, уларнинг ҳар бири махсус белгилар билан
адабий санъатлар воситасида яратилган тадқиқот манбаси асосида кўрсатилиши
мажозий ва тор тасаввуф аҳли доирасида лозим. Гарчи луғатларда сўзлар қаторида
қўлланадиган рамзий маънолари алоҳида- устувор от ва феълий иборалар ҳам
алоҳида очиб берилиши керак. Гарчи шарҳланган бўлса-да, уларни таснифлашда
луғавий бирликлар шарҳида улардаги муайян тизим кўзга ташланмайди.
тагмаънолар ҳақида маълумотлар тўла Тадқиқотчи А.Қуронбековнинг
қайд этилмаса-да, лекин луғат тузишда фикрига кўра: ―сўзни шарҳлашда луғат
биринчи навбатда шу иш амалга тузувчи муайян услуб ва методни танлаб,
оширилиши лозим. Токи ҳар бир ўша метод асосида ишни амалга ошириши
изланувчи керак бўлганда бу лозим. Масалан, ―дил‖ сўзини шарҳлашда
карточкалардан (ѐки жомеъ ва мезон семантик структурасига боғлиқ ҳолда
луғатдан) сўзни шарҳлашда фойдаланиб, ибораларни гуруҳларга тақсимлаб, ―дил‖
топилган маълумотларни луғат сўзининг маъно белгиларини мустақил
муқаддимасида зикр этсин. иборалар ва синтактик иборалар (от,
Сўзнинг маъно товланишларини сифат, феъл, равиш) билан биргаликда
ойдинлаштириш учун муаллиф илмий очиб бериш ва бу ибораларни мисол билан
салоҳияти ва ботиний ҳиссиѐтларигагина шарҳлаш, уларнинг маъно белгиларини
таяниб эмас, ягона ва аниқ мақсадли турли мисоллар ѐрдамида
тамойиллар муайян илмий концепциялар, ойдинлаштиришни бир-биридан ажратиш
аниқ ва самарали методологиялар асосида лозим‖ [8,102].
ишлаши керак. Яратилган кўпгина Дарҳақиқат, ―Тилнинг мазмуний
луғатларда бу ягона принцип кўзга асосини унинг ―ѐпиқ, бекилган
ташланмайди. Кўпинча муаллиф бошқа структураси‖ доирасида кўриш ва турли
луғавий ва мажозий бирликлар қаторида соҳаларга тақсимлаб танлаш анъанаси
маънодош луғавий бирликларни сўзнинг ўзини оқламаслиги олдиндан маълум эди.
асл маъносига яқин маъно теграсида Тақсимотли ѐндашув, даставвал, маъно
шарҳлаганининг гувоҳи бўламиз. ҳодисасининг ҳаракатдаги ҳолатини,
Натижада маъно товланишлари ва динамикасини йўққа чиқарса, кейинги
сўзларнинг семантик хусусияти ѐки навбатда, тилнинг ижодкорлик,
истилоҳлар ҳақидаги мақолаларда бунѐдкорлик руҳини бўғиб қўяди‖ [12,17].
ситуативлик ва статистик, рақамбозлик Шу нуқтаи назардан олиб қараганда
тамойили биринчи ўринга чиқиб қолади ва таҳлил этилаѐтган тимсолни матн ѐки матн

139