Page 58 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

НОМУТАНОСИБ СЕМАНТИК БИРИКУВЛАРНИНГ КОНТЕКСТДА МОСЛАШУВИ
ВА ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ ҚИЁФАСИНИ ТАСВИРЛАШДАЭСТЕТИК-
ЭМОЦИОНАЛ ТАЪСИРИ

Даниева М.Дж.
Қарши давлат университети PhD

Калит сўзлар: концепт, мантиқиймуносабат, когнитив, лисоний, асар, прагматик,
компонент, контекст, концептуал фаолият, оксюморон.

Бадиий асар тили илмий адабиѐтлар коммуникатив-прагматик мазмун
тилидан тубдан фарқ қилади. Илмий тил ифодасининг фаол воситасига айланади.
бирор бир соҳага оид тушунча, Тавсифланган усулда сўз
концептларнинг мантиқий муносабатлари, бирикмаларини шакллантириш бадиий
уларнинг воқеликдаги предмет-ҳодисалар ижоднинг маҳсулдор омилларидан бирига
билан боғлиқлигини таҳлил қилиш йўли айланиб улгурган. Номутаносиб
билан оламнинг лисоний қиѐфасини десигнатларнинг контекстдаги мослашуви
тасвирлайди ҳамда шу йўсинда илмий бадиий ифода учун заруратга айланиб
билим ҳосил қилишга кўмаклашади. Бу бормоқда ва бу ҳодиса тил табиатига хос
жанрдаги матнларда маънолар бирикиши қонуниятларнинг бузилиши эмас, аксинча,
қатъий назоратда, когнитив андозалар ва уларнинг фаоллиги, ҳаракатланувчанлиги
лисоний ифода воситалари камдан-кам намунаси сифатида қаралгани маъқул.
ўзгаради. Олам идроки жараѐнида инсоннинг
Бадиий асарда муаллиф тил тизимида тажриба, билим сарҳадлари кенгайиб
мавжуд бўлган воситалар заҳирасига боргани сари унинг лисоний фаолиятида
мурожаат қилади, лекин баъзан бу заҳира ҳам инновацион характердаги ўзгаришлар
унинг эҳтиѐжини тўлиқ қондирмай қолади. юзага келиши муқаррар. Шунингдек,
Тизимда муаллиф интенциясига жавоб Ш.Сафаров таъкидлаганидек, ―инсонлар
берадиган бирлик мавжуд бўлмаслиги ѐки концептуал фаолияти қандайдир
бори ҳам мўлжалдаги прагматик самарага муҳимлиги ва бир бутунлиги
етишишга қодир бўлмаслиги мумкин. таъминланган тизимдан иборат эмас. Бизга
Бундай ноқулайликни бартараф этиш воқелик ҳақидаги билимимиз ва
йўлини қидираѐтган муаллиф тил тажрибамизни турлича идрок этиш,
бирликларини иккиламчи, кўчма умумлаштириш ва англаш қобилиятини
маънолардақўллашга мажбур. Когнитив ва Яратганнинг ўзи ато этган‖ [4:28].
субъектив баҳо – ахборотни ягона лисоний Номутаносиб маънолар мослашуви йўли
шакл доирасига бирлаштириш усулида билан ҳосил бўладиган бирикмалар,
юзага келтирилаѐтган бундай номинатив табиий тил қонуниятлари зид
бирикма муаллиф идиолектининг, унинг эмаслигининг исботини ушбу
индивидуал лисоний тафаккур фаолияти бирикмаларнинг бадиий матнларда кенг
ҳосиласидир. Аммо бундай бирликлар ўз- кўламда қўлланиб келинаѐтгани ва бадиий
ўзича, тартибсиз пайдо бўлмайди, уларда мазмун ифодасининг эҳтиѐжини
ифода шакли меъѐрлари бузилиши қондириш учун хизмат қилаѐтганида
мумкин, концептларнинг мантиқий кузатамиз.
мослашуви қоидаси эса ўз кучини Номутаносиб семантик
йўқотмайди. Cўз бирикмаси бирикувларнинг экспрессив самараси,
компонентлари ўртасидаги мазмуний айниқса, поэтик асарларда юқори
номутаносиблик маълум контекстда ўз бўлишини таърифлаган М.В.Никитиннинг
кучини йўқотади ва аксинча, у қайдича, ―поэзияда мазмун танлови –
поэтик матнда маънолар бирикуви

57