Page 60 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

қурилмаларини ҳосил қилиш мумкин. навбатида, турли кўринишга эга бўлиши
Қиѐсланг: I will make a palace fit for you мумкин:
and me Of green days in forest and blue days a) луғатларда қайд этиладиган ва
at sea [7: 193] узус доирасига кирган маъно. Масалан, key
Ушбу матн парчасида сўзининг бирламчи маъноси a metal
қўлланилаѐтган green days ва blue daysсўз instrument for moving the bolt of the lock
бирикмаларининг экспрессивликни бўлса, унинг кўчма маъноси ―something
ифодалаш қобилияти кучайиши сабаби that explains answers, or helps you to
дастлаб уларнинг шаклланишида семантик understand‖ [5:604] кўринишида
валентлик қоидаларига амал таърифланади;
қилинмаганлигида бўлса, кейинги ўринда, b) сўзнинг кенг қўлланиши
синтактик муносабатларнинг билвосита натижасида анъанага кирган, лекин
кўринишда бўлиши билан изоҳланади, луғатларда қайд этилмаган маъноси.
мантиқан green ва blue адъюнктларининг Мисол тариқасида ―баҳор‖ лексемасининг
тайѐрлиги forest ѐки sea компонентлари инсон ҳаѐтида маънавий ўзгаришларни
сари йўлланган бўлиши керак эди. Шу ѐритишда ишлатиладиган маъносини
боис М.В.Арнольд ушбу голофраза келтириш мумкин;
усулидаги сўз бирикмаларни ўқувчи c) окказионал хусусиятга эга ва
мантиқий нормага риоя қилган ҳолда, days фақат алоҳида бир контекстда тушуниш
in green forest ва days in blue at sea мумкин бўлган кўчма маъно (оқ олтин).
тузилишида идрок этади, деган хулосага Барча турдаги иккиламчи
келади [2: 91]. маъноларнинг биз таҳлил қилаѐтган
Ушбу турдаги бирикмалар нутқ бирикмаларда фаоллашув ҳолатлари
вазиятидан юлиб олинганда мантиқсиздек кузатилишини инкор этиб бўлмайди,
туюлади, лекин биз уларни қуйидаги албатта. Бироқ улардан баъзилари фақат
сабабларга кўра мазмунли бирикмалар маълум контекстларда фаоллашувини,
қаторига киритамиз: бошқалари эса сўз бирикмасининг умумий
1. Маълум нутқий вазиятлар, мазмунида узуал кўринишда
мулоқот контекстида семантик белгилар мавжудлигини фарқлаш талаб қилинади.
номутаносиблиги йўқолади, чунки Қиѐсланг:
бирикма компонентларидан бирида маъно Midwinter spring is its own season
кўчиши юзага келади ва бунинг Simpiternal though sodden towards
натижасида янгидан пайдо бўлган Suspended in time, between pole and
семантик белги идрок қилинаѐтган tropic…(Eliot)
предмет-ҳодиса номига мослашади. Ушбу матндаги midwinter spring
2. Бундай бирикувда бирикмасининг таркиб топишини
номутаносиблик таассуроти изсиз кузатадиган бўлсак, иккала компонентнинг
йўқолмайди, у сўз бирикмалари ҳам бирламчи маънолари мослашуви
компонентларининг ―ботиний шакли‖ мантиққа зид. Матн spring сўзининг
кўринишида сақланади. Чунки бирламчи одатдаги луғавий маъносида кўчим юзага
маъно сўз семантик структурасидаги келаѐтганидан дарак беради. Биринчи
ўрнини бўшатиши қийин. компонент midwinter сўзининг бирламчи
Бундан, таҳлил қилинаѐтган сўз маънода, иккиламчи маънодаги spring
бирикмалари семантик структурасини билан бирикиши ўзига яраша
меъѐрдаги ва номеъѐрий мослашувлар коммуникатив-прагматик мазмунли янги
яхлитлигида қараш лозимлиги сўз бирикмасининг ҳосил бўлишига туртки
англашилади. Бу турдаги семантик бермоқда.
деривация жараѐнлари сўзларнинг Шундай қилиб, sad, joy туридаги
бирламчи ва иккиламчи маъноларини сўз бирикмалари катта гуруҳининг
қамраб олади. Иккиламчи маъно, ўз таҳлили номутаносиблик самараси бўлган
бирламчи маънолар қарама-қаршилигида

59