Page 90 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

САДРИДДИН АЙНИЙ АСАРЛАРИДА ФРАЗЕОЛОГИК БИРИКМАЛАР БАДИИЙ
ТАСВИРНИНГ МУҲИМ ВОСИТАСИ

Давронова Мавлуда Зиядуллаевна,
СамДУ катта ўқитувчиси

Таянч сўз ва иборалар: тилшунослик, фразеологик бирикма, умумистеъмолий
фразеологик бирликлар, услуб, нутқ жараѐни, таҳлил, лексик қатлам, бадиий асар тили.

Фразеологик бирликлар алоҳида ухламаслик ва шунга ўхшаш бошқа
сўзларнинг бир маънодаги воситаси мисолларни келтириш мумкин.
сифатида аниқ мавҳумни ифодалаб, тўлиқ Бадиий асар фразеологик бирликлари
тарзда синтактик вазифани адо этадилар. таҳлили қуйидаги омилларни қамраб
Тожик адабий тили минг йиллик шарафли олади: ѐзувчи файдаланган фразеологик
ўтмишга эга бўлиб, саноқсиз фразеологик бирликларнинг таркибий қисмларини
бирликлардан иборатдир. Ижод аҳли ўз аниқлаш; ѐзувчи фойдаланган манбаларни
дунѐқараши ва теран фикрлашига мувофиқ аниқлаш; адибнинг бу воситалардан
бу тугалланмас хазинадан фойдаланиб, бир фойдаланиш маҳоратини кўрсатиш; айнан
томондан уларнинг ўрни ва нуфузини фойдаланганми ѐхуд шакл ва маъно
адабий тилда мустаҳкамлаган бўлсалар, жиҳатдан ўзгартирилган шаклда
иккинчи томондан шева ва лаҳжалардан ишлатилганлик даражасини аниқлаш;
адабий тилга олиб кириш йўли билан асарда ишлатилган фразеологик
уларнинг сонини бадиий тилда кун сайин бирикмаларнинг услубий вазифалари ва
кўпайтирдилар. Шу жиҳатдан ҳар бир адиб шунга ўхшаш бошқа омиллар.
ижодиѐтидаги фразеологик Бу таҳлил тарзи илмий воқеликдан
бирликларнинг тадқиқ этилиши ҳам ѐзувчи ҳосил бўлади, зероки бадиий асар ва
маҳоратини аниқлашда, ҳам давр адабий газеталарда ишлатилган фразеологик
тили хусусиятларини ўрганишда илмий бирликлар турли йўллар билан юзага
аҳамиятга молик ҳисобланади. келади. Моҳир ва ҳунарманд ѐзувчилар
Агар сўз бадиий асар тилининг фразеологик бирикмаларни нафақат тайѐр
халқона хусусият касб этишига оид бўлса, ва мавжуд шаклларда, балки маъно ва
лексик қатламлар қаторида фразеологик қолип жиҳатдан ўзгартирилган шаклларда,
бирликларнинг мавридли услуб ва таъсирчанлик жиҳатдан ҳам
фойдаланганлиги ҳам илмий аҳамият касб ўзгача қолипда фойдаланадилар, зероки
этади. Зеро, бу ―халқ оғзаки ижодиѐти улар вужудга келиши жиҳатидан халқнинг
гули‖ ѐзувчи тилининг ҳақиқатдан ҳам яшаши, урф-одати, дунѐқараши ва ақлу
халқона сиймоси ва манзарасини ифодалаб заковати билан чамбарчас боғлиқдир.
беради. Профессор Б. Камолиддиновнинг фикрича,
Тилшунослик нутқ жараѐнида ҳосил ―Фразеологик бирликларда маъно жуда
бўладиган (вужудга келган, ташкил нозик, ѐпиқ, лекин ранг-баранг ва
топган) иборалар қаторида бошқа турдаги жозибали ифода этилади. Уларнинг
иборалар ҳам мавжуд бўлиб, улар нутқ услубий вазифаси ўша нозик ва ранг-
жараѐнида вужудга келмай, балки тайѐр баранглик табиатидан келиб чиқади.
воситалар сифатида мавжуд бўлиб, Фразеологик бирликлар аломат,
ўзининг тарихий барқарор шакл ва аниқ хусусият, ҳолат ва мавзу маъносини
қолипига эга ҳисобланади. Масалан, ошкорлик билан, тўғри ифода этмаган
―қориннинг танбур чалиши‖ меъѐридан ҳолда рамзу киноя билан, бадиийлик
ортиқ оч қолиш маъносида, ―терисига ҳамда бадиий тасвир воситалари
сиғмаслик‖ ҳаддан ортиқ хурсандлик ва ѐрдамида: мажоз, муболаға, истиора,
шодликдан киноя, ―киприк қоқмаслик‖ ташбеҳ ва шунга ўхшаш образли

89